رافائل گروسی، «پلیس هسته‌ای» در تقاطع اسرائیل و ایران
المحفوظ فضیلی
رافائل گروسی، دیپلمات آرژانتینی و مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA)، حدود یک‌سال پیش در گفت‌وگویی با یک روزنامه بریتانیایی، بدون اشاره مستقیم به سِمت خود، نگرانی عمیقش را از ماهیت مسئولیت‌هایش پنهان نکرد. او با صراحت اعلام کرد: «یک اشتباه در انجام برخی وظایف می‌تواند منجر به جنگی شود که جهان را به پایان برساند.» این هشدار گروسی، در اواسط ژوئن، با تشدید تنش‌ها میان ایران و اسرائیل و تلاش آمریکا و اسرائیل برای مختل‌سازی برنامه هسته‌ای ایران، رنگ واقعیت به خود گرفت.
در میانه این درگیری که از ۱۳ ژوئن با حمله هوایی گسترده اسرائیل به اهداف ایرانی آغاز شد، گروسی به ناگاه خود را در کانون بحران یافت زیرا مسئله تسلیحات هسته‌ای، مستمسک اصلی اسرائیل برای توجیه این اقدام نظامی بود. نکته قابل توجه آن‌که حمله، تنها یک روز پس از اظهارات هشدارآمیز گروسی درباره برنامه هسته‌ای ایران و برگزاری جلسه شورای عالی حکام صورت گرفت.
گروسی در ۱۲ ژوئن، برخلاف بیانیه‌های معمول، با لحنی هشدار دهنده اعلام کرد ذخایر رو به افزایش اورانیوم غنی‌شده با خلوص بالا در ایران و برخی ابهامات باقی‌مانده درباره برنامه هسته‌ای آن، همچنان موضوعاتی جدی به شمار می‌روند. او تأکید کرد آژانس قادر نخواهد بود ماهیت صرفاً صلح‌آمیز این برنامه را تائید کند، مگر آن‌که ایران برای حل مسائل پادمانی باقی‌مانده همکاری لازم را انجام دهد.
این دیپلمات خوش‌پوش که به رسانه‌ها علاقه‌مند است و همواره با کت‌وشلوارهای ایتالیایی ظاهر می‌شود، ناخواسته خود را در مرکز طوفانی سیاسی یافت؛ مانند کسی که بی‌آن‌که بخواهد آتشی افروخته و اینک ناچار است برای خاموش کردن آن بکوشد.
با وجود تأکید مکرر گروسی بر بی‌طرفی آژانس و نقش فنی- نظارتی آن، مقامات ایرانی نگاه دیگری داشتند. آنان گروسی را همدست طرف‌های متخاصم تلقی کرده و حتی تهدید به پیگیری حقوقی او کردند.
اظهارات جنجال‌برانگیز گروسی درست هم‌زمان با رأی‌گیری شورای حکام آژانس درباره قطعنامه‌ای مطرح شد که برای نخستین بار در نزدیک به دو دهه گذشته، ایران را به دلیل عدم پایبندی به تعهدات مربوط به منع گسترش تسلیحات هسته‌ای مورد انتقاد قرار می‌داد.
اگر آن پیش‌بینی گروسی درباره خطر وقوع جنگ میان ایران و اسرائیل محقق شده باشد، آیا هشدار دیگر او نیز- که در همان مصاحبه با رسانه بریتانیایی مطرح شده بود- به واقعیت پیوسته است؟
پاسخ این پرسش را باید در رویکرد ایران جست‌وجو کرد؛ کشوری که همواره نسبت به بی‌طرفی آژانس تردید داشته است. وزارت امور خارجه ایران تصمیم اخیر شورای حکام را «سیاسی» و نمایانگر «ماهیت واقعی» آن توصیف کرد و هشدار داد تداوم این روند، سیاست همکاری با آژانس را به نتیجه‌ای معکوس سوق خواهد داد.
در اوج تنش‌های فزاینده میان ایران و اسرائیل، گروسی کوشید با بهره‌گیری از مهارت‌های دیپلماتیک، تسلط بر پرونده هسته‌ای ایران، و توانایی‌های ارتباطی خود، نقش آژانس به‌عنوان «پلیس هسته‌ای» را ایفا کند و در عین حال ثابت نماید که آغازگر این بحران نبوده است.
گروسی در بیانیه‌های نخستین خود، تأکید را بر تأثیرات احتمالی حملات هوایی اسرائیل بر تأسیسات هسته‌ای ایران گذاشت و نسبت به خطر نشت رادیواکتیو هشدار داد.
در این موضع‌گیری، به‌نظر می‌رسید او در راستای مأموریت اولیه آژانس که در سال ۱۹۵۷، چهار سال پیش از تولدش، تأسیس شد، عمل می‌کند: مأموریتی که هدف آن، حفاظت از ایمنی نیروگاه‌های هسته‌ای و جلوگیری از قاچاق سوخت یا پسماندهای آن‌ها برای تولید سلاح‌های اتمی است.
وی اعلام کرد ایران در نامه‌ای مورخ ۱۳ ژوئن به آژانس اطلاع داده اقدامات ویژه‌ای برای حفاظت از تجهیزات و مواد هسته‌ای خود اتخاذ کرده است. همچنین از تهران خواسته شد هرگونه انتقال مواد هسته‌ای از یک تأسیسات تحت نظارت به مکانی دیگر را به آژانس اطلاع دهد.
نگرانی گروسی از احتمال نشت یا تشعشع مواد رادیواکتیو، ناشی از درک عمیق او از حوزه فناوری هسته‌ای است؛ موضوعی که هم در سوابق حرفه‌ای‌اش منعکس است و هم در تصاویری که او را در لباس بازرس سازمان ملل، در نیروگاه زاپوریژیا در اوکراین، در حال بررسی تجهیزات و تأسیسات هسته‌ای نشان می‌دهند.
او در طول دوران مدیریتش، از بسیاری از تأسیسات هسته‌ای ایران بازدید کرده است. در مصاحبه‌ای با فایننشال تایمز، چند روز پیش از آغاز جنگ میان ایران و اسرائیل، درباره برخی جنبه‌های برنامه هسته‌ای ایران گفت: «حساس‌ترین بخش‌ها در نیم مایلی زیر زمین قرار دارند. من چندین بار به آنجا رفته‌ام. برای دسترسی باید از تونلی مارپیچی عبور کرد و به اعماق زمین رفت.»
گروسی در اظهارات خود علاوه بر تأکید بر ایمنی تأسیسات هسته‌ای، کوشید این نکته را نیز روشن کند که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نقشی در تصمیم اسرائیل برای حمله پیشگیرانه به ایران نداشته است.
با تشدید تنش‌ها و جنگ میان دو کشور، گروسی تلاش کرد در اظهاراتش محتاطانه‌تر عمل کند و در مصاحبه با شبکه انگلیسی الجزیره در ۱۹ ژوئن اعلام کرد «هیچ مدرکی دال بر تلاش سیستماتیک ایران برای ساخت سلاح هسته‌ای وجود ندارد.»
این موضع‌گیری‌ها هرچند درصدد کاهش تنش بود اما خشم مقامات ایرانی را فرو ننشاند؛ آنان گروسی را به همکاری با آنچه «تجاوز خارجی» علیه ایران می‌خواندند، متهم کردند و حتی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را به «همدستی» در این حملات متهم نمودند.
اظهارات اخیر گروسی به‌ویژه از سوی وزارت امور خارجه ایران مورد انتقاد قرار گرفت و اعلام شد اعلامیه او درباره عدم پیگیری سلاح هسته‌ای توسط تهران «خیلی دیر» بوده و گزارش آژانس که در ۱۲ ژوئن منتشر شد، جانبدارانه است و توسط اسرائیل به بهانه‌ای برای تجاوز به ایران تبدیل شده است.
محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه اسبق ایران، انتقادات تندتری را متوجه گروسی کرد و گفت: «او باید به دلیل همدستی در مرگ افراد بی‌گناه در ایران، به واسطه گزارش‌های نادرست خود که بهانه تجاوز اسرائیل شده، محاکمه شود.» او افزود که گزارش‌های غیرمسئولانه آژانس خسارات جبران‌ناپذیری به ایران وارد کرده‌اند.
همچنین نگرانی‌های شدیدی درباره «سکوت» گروسی در قبال حملات اسرائیل به تأسیسات هسته‌ای تحت نظارت آژانس وجود دارد.
ایران آژانس را متهم به افشای اطلاعات محرمانه به آمریکا و اسرائیل درباره برنامه هسته‌ای خود کرده است؛ اطلاعاتی که در گفت‌وگوهای خصوصی میان نمایندگان ایران و آژانس فاش شده‌اند. همچنین ادعا شده که آژانس در افشای مشخصات دانشمندان هسته‌ای ایران نقش داشته که این امر، ترور برخی از آنان را در حملات اخیر اسرائیل تسهیل کرده است.
تلاش برای اصلاح
پس از ورود ایالات متحده به درگیری میان ایران و اسرائیل و بمباران تأسیسات هسته‌ای اصفهان، نطنز و فردو، گروسی همچنان نظارت خود بر ایمنی این تأسیسات را ادامه داد. وی اعلام کرد حملات هوایی آمریکا که از بمب‌های سنگرشکن استفاده شده، احتمالاً خسارات چشمگیری وارد کرده است، اما ایران به آژانس اطلاع داده که هیچ افزایشی در سطح تشعشعات خارج از این سه تأسیسات مشاهده نشده است.
با تشدید جنگ، گروسی سلسله بیانیه‌هایی صادر کرد و تأکید نمود که «هیچ مدرکی دال بر برنامه هسته‌ای نظامی ایران وجود ندارد و گزارش‌های آژانس نمی‌تواند توجیه‌کننده اقدام نظامی علیه ایران باشد.»
یک تصمیم سیاسی
گروسی در مصاحبه‌های متعدد با رسانه‌های آمریکایی اظهار داشت که جنگ علیه تهران یک تصمیم صرفاً سیاسی بوده و مبنای فنی و گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نداشته است.
او درباره گزارشی که یک روز پیش از حمله اسرائیل به ایران منتشر شده بود گفت: «این گزارش حاوی اطلاعات جدیدی نیست و وجود برنامه‌ای سیستماتیک برای تولید سلاح‌های هسته‌ای را اثبات نمی‌کند.» وی افزود که برخی فعالیت‌های مرتبط با تولید سلاح هسته‌ای در اوایل دهه ۲۰۰۰ ثبت شده، اما این برنامه‌ها دیگر ادامه ندارند.
پژواک عراق
تقارن گزارش آژانس و حمله اسرائیل به ایران، یادآور تحولات پرتنش سیاسی و دیپلماتیکی است که پیش از حمله آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳ رخ داد؛ زمانی که اتهام تسلیحات کشتار جمعی علیه رژیم صدام حسین مطرح بود.
شباهت این دو رویداد در حضور فردی است که در خط مقدم آن زمان قرار داشت: هانس بلیکس، مدیر سابق آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و رهبر تیم بازرسان در سال ۲۰۰۲ که مأموریت یافت به دنبال تسلیحات کشتار جمعی عراق باشد. تیم او نتوانست مأموریت خود را به پایان برساند و بلیکس پس از حمله آمریکا و بریتانیا، این کشورها را به اغراق در اطلاعات برای توجیه حمله متهم کرد. بعداً مشخص شد چنین تسلیحاتی وجود نداشته است.
مانند سلف سوئدی خود، گروسی که در خانواده‌ای روشنفکر و نخبه متولد شده و پدرش روزنامه‌نگار و نویسنده است، اینک در موقعیتی حساس قرار دارد که روزانه با نگرانی‌های هسته‌ای در نقاط مختلف جهان سروکار دارد.
از زمان تأسیس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در وین، گروسی به یکی از فعال‌ترین و پرآوازه‌ترین رهبران این سازمان تبدیل شده است. او بیشتر وقت خود را صرف سفر به سراسر جهان و ملاقات با رهبران کشورهای مختلف کرده، به استثنای کیم جونگ ایل، رهبر سابق کره شمالی که درهای آژانس را در سال ۲۰۰۹ روی آن بسته بود.
تلاش‌های گروسی معطوف به افزایش دسترسی آژانس به بیشترین تعداد ممکن از سایت‌های هسته‌ای و تقویت اختیارات این نهاد است؛ نهادی که به طور سنتی اختیارات محدودی برای الزام کشورها به رعایت تعهدات منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای داشته است.
از اسرائیل بپرسید!
در این زمینه، سوالی اساسی درباره اسرائیل و ارتباط آن با تلاش‌های منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای مطرح می‌شود، چراکه این کشور خود را بیش از هر طرف دیگری نگران برنامه هسته‌ای ایران می‌داند.
رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، معمولاً از پاسخ دادن به پرسش‌های حساس درباره برنامه هسته‌ای اسرائیل و تهدیدی که برای امنیت منطقه ایجاد می‌کند، اجتناب می‌کند و به طور معمول به این جمله بسنده می‌کند که «اسرائیل مانند بسیاری از کشورها تصمیم گرفته است پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای را امضا نکند.»
گروسی با تکیه بر تجربه دیپلماتیک طولانی خود، سوالات ناخوشایندی که درباره برنامه هسته‌ای اسرائیل و تهدیدهای آن مطرح می‌شود را مدیریت می‌کند.
وقتی از او پرسیده شد که برنامه هسته‌ای کدام کشور در خاورمیانه تهدید واقعی است، پاسخ داد که «این تحلیلگران و مفسران هستند که می‌توانند به این سوال جواب دهند و وظیفه مدیرکل آژانس نیست که در این باره قضاوت کند.»
وقتی یک خبرنگار مستقیماً درباره داشتن سلاح هسته‌ای توسط اسرائیل پرسید، گروسی بی‌درنگ پاسخ داد: «از اسرائیل بپرسید! چرا سلاح هسته‌ای دارد؟ چرا این سوال را از من می‌پرسید؟»
انتقاد محدود از اسرائیل
گرچه گروسی از حملات سیاسی اسرائیل در امان نمانده، اما این انتقادات نسبتاً محدود بوده‌اند. نمونه‌ای از آن در مارس ۲۰۲۳ بود، هنگامی که گروسی هرگونه حمله احتمالی اسرائیل به تأسیسات هسته‌ای ایران را محکوم کرد و گفت: «هرگونه حمله نظامی به تأسیسات هسته‌ای از نظر قانونی ممنوع است و خارج از چارچوب هنجاری است که همه ما به آن پایبندیم.»
بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، این اظهارات را مورد انتقاد قرار داد و گروسی را «شخصی ستودنی» خواند که «بیانیه‌ای نامناسب صادر کرده است.»
حدود سه ماه بعد، نتانیاهو آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را متهم کرد که در برابر فشارهای ایران تسلیم و به سازمانی سیاسی تبدیل شده است. در پاسخ، گروسی تأکید کرد آژانس هرگز کار خود را سیاسی نخواهد کرد و وظیفه‌اش کاملاً «بی‌طرفانه و فنی» است.
آزمونی بزرگ
این موقعیت، چالشی بزرگ برای گروسی است و سابقه طولانی دیپلماتیک او را که در آن چندین سمت ارشد در هیئت‌های دیپلماتیک آرژانتین و نمایندگی در پایتخت‌های اروپایی و سازمان‌های بین‌المللی داشته، به آزمون می‌گذارد.
تصمیم تهران مبنی بر متهم کردن آژانس و انتقادهای متعدد، آزمونی دشوار برای این دیپلمات است که سال‌ها تلاش خود را صرف حل مسائل هسته‌ای کشورهای مختلف کرده و در سال ۲۰۱۳ به مقام معاون مدیرکل آژانس و در سال ۲۰۱۹ به عنوان مدیرکل این سازمان انتخاب شده است. دوره دوم مدیریتش در سال ۲۰۲۳ آغاز شده و تا دسامبر ۲۰۲۷ ادامه خواهد داشت.
منبع: الجزیره
