خشخاش؛ طلای ممنوعه‌ای که می‌تواند به فرصت ملی تبدیل شود
کشت خشخاش در ایران به‌عنوان یک طرح قانونی و دارویی، می‌تواند چهره‌ای متفاوت از این گیاه ممنوعه ترسیم کند. در شرایطی که کشور با کمبود مواد اولیه داروهای حیاتی و هزینه‌های بالای واردات روبه‌روست، استفاده از ظرفیت داخلی برای کشت این گیاه می‌تواند به نفع داروسازان، بیماران و حتی کشاورزان باشد.
نام خشخاش در ایران سال‌هاست جرو نام‌های ممنوعه بوده و همیشه با واژه‌های «انهدام»،«کشف» و «قاچاق» در اخبار شنیده می‌شد. بارها شنیده‌ایم که کشاورزان یا گروه‌هایی در مناطق محروم و دورافتاده تلاش کرده‌اند به‌صورت غیرقانونی کشت این گیاه را آغاز کنند، اما با ورود نیروهای انتظامی و دستگاه قضایی مزارع یکی پس از دیگری منهدم شده است.
کشت پنهان و انهدام گسترده
بر اساس گزارش‌های رسمی که در بسیاری از خبرگزاری‌ها بازنشر شد در اردیبهشت ۱۴۰۲ تنها در شهرستان فنوج سیستان و بلوچستان، ۸۵ مزرعه خشخاش با سطح زیر کشت حدود ۵ هکتار کشف و نابود شد. یا حتی در خراسان رضوی، مزرعه‌ای با بیش از ۱۰ هزار بوته خشخاش در اطراف کاشمر شناسایی شد یا در مناطقی غیرمنتظره مانند مازندران (نکا) یا اردستان اصفهان هم کشت‌های مخفیانه خشخاش انجام شده بود. این گستردگی نشان می‌دهد که انگیزه اقتصادی کشت خشخاش در بخش‌هایی از جامعه جدی است و صرفاً برخورد قهری قادر به ریشه‌کن‌کردن آن نیست.
اما اخیراً خبرهای متعددی درباره بحث «کشت قانونی خشخاش» در ایران منتشر شده‌اند. نقطه شروع بحث کشت قانونی این گیاه، خبری بود که سازمان غذا و دارو منتشر کرد. این سازمان اعلام کرد که با درخواست رسمی و موافقت رئیس‌جمهور، امکان کشت گونه خاصی از خشخاش با نام علمی " Papaver somniferum L. var. oleifera " برای تأمین مواد اولیه دارویی در دستور کار قرار گرفته است. هدف اصلی، تولید داروهای حیاتی همچون مورفین، کدئین و سایر داروهای ضددرد عنوان شد. همین خبر کوتاه موجب واکنش‌ها و بازتاب گسترده در کشور شد.
چالش‌ها و ریسک قانونی کشت خشخاش در ایران
کشت قانونی خشخاش در ایران اگرچه می‌تواند نیاز بیماران به داروهای حیاتی را برطرف کند، اما با ریسک‌های جدی همراه است. که موجب نگرانی بسیاری از کارشناسان شده است. افراد صاحب نظر در این حوزه معتقد هستند بزرگ‌ترین خطر، انحراف محصول به بازار سیاه است که هم سود قاچاقچیان را افزایش می‌دهد و هم اعتبار بین‌المللی ایران را زیر سؤال می‌برد. یا حتی ممکن است بخشی از جامعه، این طرح را با آزادی مصرف مواد مخدر اشتباه بگیرد و همین مسئله خطر افزایش کشت غیرمجاز در مناطق محروم را بالا ببرد.
از تهدید تا فرصت
در سطح بین‌المللی، کشورهای متعددی مانند هند، ترکیه، استرالیا، فرانسه و اسپانیا سال‌هاست کشت خشخاش را تحت نظارت سازمان ملل انجام می‌دهند. محصول این مزارع نه برای قاچاق، بلکه برای تولید داروهای حیاتی همچون مورفین، کدئین و سایر مسکن‌های قوی به‌کار می‌رود.
برای ایران نیز این امکان وجود دارد که با تغییر سیاست، کشت کنترل‌شده و قانونی خشخاش برای مصارف دارویی را به یک پروژه ملی تبدیل کند. این تغییر سه پیامد مثبت به همراه دارد. بسیاری از بیماران سرطانی و مبتلایان به دردهای شدید در ایران با کمبود داروهای بر پایه مخدر قانونی روبه‌رو می‌شوند. کشت داخلی می‌تواند این مشکل را برطرف کند یا می‌تواند بخشی از نیاز داخلی را پوشش داده یا با مجوزهای سازمان ملل بخشی از محصول را صادر کند. حتی این مسأله به معنای صرفه‌جویی ارزی و ارزآوری خواهد بود در نتیجه با توجه به تجربه‌های جهانی کشت قانونی و محدود خشخاش امکان ردیابی و کنترل محصول را بالاتر برده و قاچاقچیان کمتر می‌توانند از خلاهای امنیتی سواستفاده کنند.
کشت خشخاش، با وجود همه حساسیت‌ها، می‌تواند برای برخی مناطق محروم ایران جنبه‌ای مثبت داشته باشد. واقعیت این است که کشاورزان در استان‌هایی که سال‌هاست با بیکاری، فقر و کمبود سرمایه‌گذاری دست‌وپنجه نرم می‌کنند، چاره‌ای جز روی‌آوردن به محصولی پایدارتر ندارند. وقتی گندم یا جو با یک خشکسالی نابود می‌شود، تمام زندگی کشاورز از بین می‌رود، اما خشخاش در برابر خشکی مقاوم‌تر است و درآمدی تا ده برابر بیشتر از محصولات سنتی دارد. اگر این ظرفیت در قالب کشت قانونی و کنترل‌شده به‌کار گرفته شود، می‌تواند به‌جای یک تهدید، به منبعی برای ایجاد شغل پایدار، امنیت غذایی خانواده‌ها و کاهش فشار اقتصادی تبدیل شود. به بیان دیگر، کشت خشخاش در چارچوب دارویی و نظارتی، فرصتی است برای اینکه کشاورز ایرانی به‌جای اجبار به کشت غیرقانونی، در یک مسیر مشروع و سودآور قرار گیرد.
پیش‌شرط‌های کشت خشخاش در ایران
برای پیشگیری از مشکل انحراف محصول به سمت بازارهای سیاه، ایران می‌تواند همچون تجربه سایر کشورها از سامانه‌های دیجیتال ردیابی و پایش آنلاین استفاده کرده و کشت را فقط در مزارع محدود، تحت نظارت وزارت بهداشت و ستاد مبارزه با مواد مخدر انجام دهد. در نتیجه تحویل محصول فقط به کارخانه‌های داروسازی مجاز انجام شود و آموزش و حمایت اقتصادی از کشاورزان محلی جایگزین کشت پنهان شود. اگر ایران بتواند مانند ترکیه یا استرالیا کشت کنترل‌شده و قانونی را به‌کار گیرد، این گیاه می‌تواند از یک «تهدید پنهان» به یک «فرصت آشکار» تبدیل شود؛ فرصتی برای نجات بیماران، تقویت اقتصاد دارویی و ارتقای امنیت ملی.
