فرونشست زمین؛ تهدیدی خاموش برای ایران و تکرار فاجعه‌های جهانی؟
فرونشست زمین به تهدیدی خاموش اما فراگیر در ایران تبدیل شده است؛ پدیده‌ای که از دشت‌های مرکزی تا کلان‌شهرهای پرجمعیت را دربر گرفته و زیرساخت‌ها، کشاورزی و حتی میراث فرهنگی کشور را در معرض فروپاشی قرار داده است.
وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی جمهوری اسلامی ایران هشدار داد که تقریباً تمام استان‌های کشور به‌جز گیلان با پدیده فرونشست زمین درگیر هستند؛ پدیده‌ای که از آن به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین تهدیدهای خاموش زیست‌محیطی و زیرساختی قرن حاضر یاد می‌شود.
«فرونشست زمین دیگر به مناطق معدود محدود نیست؛ ما با بحرانی ملی و فراگیر مواجهیم که آینده شهرها، روستاها، کشاورزی، و حتی میراث فرهنگی ما را تهدید می‌کند.»
فرونشست؛ زخمی پنهان بر پیکره دشت‌های ایران
فرونشست زمین در ایران سابقه دیرینه دارد.شتاب و گستره بی‌سابقه آن در سال‌های اخیر، نگرانی های بسیاری ایجاد کرده است.با توجه به آمارها سالانه در دشت‌های جنوب تهران، ۳۰ سانتی‌متر نشست زمین رخ می‌دهد. اصفهان، یزد، کرمان، خراسان رضوی، قم و فارس به مرز هشدار فرونشست رسیده اند و بیش از ۳۰۰ دشت کشور طبق گزارش سازمان نقشه‌برداری، در مرحله بحرانی یا فوق‌بحرانی قرار دارند.
برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی عامل اصلی ایجاد فرونشست در پهنه کشور است. اما تشدید خشکسالی‌ها، کشاورزی غیر بهینه، حفر چاه‌های غیرمجاز و توسعه ناپایدار شهری از دیگر عوامل تشدید کننده فرونشست است.
پیامد و خطرات فروننشست
- فرونشست در ایران تاکنون خسارات گسترده‌ای به بار آورده است، از جمله:
- ترک و شکست در دیوارها، خانه‌ها، جاده‌ها و خطوط مترو
- نابودی زمین‌های کشاورزی به‌دلیل فشردگی شدید خاک
- نابودی دائم منابع آب زیرزمینی در اثر متراکم شدن خاک و از دست رفتن خلل و فرج
- افزایش خطر زلزله به دلیل تنش در پوسته زمین
- مهاجرت اجباری روستاییان و خالی‌شدن تدریجی بسیاری از مناطق
وزیر میراث فرهنگی هشدار داده است که آثار تاریخی نیز در امان نیستند. ترک‌های عمیق در بناهای ارزشمند شهرهای تاریخی مثل یزد، کاشان و اصفهان در حال گسترش است.
فرونشست چگونه در جهان فاجعه آفرید؟
تجربه دیگر کشورها درباره بی‌توجهی به پدیده فرونشست نشان داد این موضوع می تواند، فاجعه‌بار باشد.
آمریکا (کالیفرنیا – دره سن‌خواکین): برداشت بیش‌ازحد از سفره‌های زیرزمینی باعث شد زمین سالانه تا ۳۰ سانتی‌متر فروبنشیند. این پدیده باعث نابودی کانال‌های انتقال آب، خطوط راه‌آهن و آسیب به صنایع کشاورزی شد.
مکزیک (شهر مکزیکوسیتی): فرونشست زمین در این کلان‌شهر که روی یک دریاچه خشک‌شده بنا شده، باعث شد برخی مناطق تا ۹ متر فرو بروند. پیامد آن، نابودی ساختمان‌ها، کلیساهای تاریخی، و جابه‌جایی جمعیت بود.
هند (دهلی و بخش‌هایی از پنجاب): افزایش مصرف آب برای کشاورزی باعث شد برخی مناطق با فرونشست سریع زمین و کاهش شدید سطح آب زیرزمینی روبه‌رو شوند، که پیامد آن بی‌ثباتی زمین و کاهش بهره‌وری کشاورزی بود.
وقت تصمیم‌های بزرگ رسیده است
با توجه به پیشینه جهانی و رخداد این پدیده در داخل کشور، کارشناسان معتقدند که فرصت مقابله با بحران فرونشست در ایران رو به پایان است.
تا زمانی‌که برداشت آب زیرزمینی کنترل نشود، الگوی کشاورزی اصلاح نگردد و توسعه شهرها با ارزیابی زمین‌شناسی همراه نشود، فرونشست گسترش خواهد یافت.
«اگر اکنون تصمیمات سخت نگیریم، نه‌تنها سرزمین، بلکه تاریخ، کشاورزی، اقتصاد و جان انسان‌ها را از دست خواهیم داد.»
وزیر میراث فرهنگی خواستار تشکیل یک کارگروه ملی بحران فرونشست با حضور وزارت‌خانه‌های نیرو، کشور، راه و شهرسازی، جهاد کشاورزی و سازمان حفاظت محیط زیست شده است تا اقدامات فوری، یکپارچه و منطقه‌ای برای مهار این پدیده آغاز شود.
