حفظ انحصار نفتی

روزنامه هم میهن در گزارشی نوشت:

برخلاف قانون، مقررات مجری و مصوبات هیئت‌مدیره نفت و اسناد بالادستی، از عرضه نفت خام در بورس جلوگیری شده است. عملکرد این بخش نشان‌دهنده ترک فعل‌های متعدد است که باعث شده عرضه نفت خام یا اصلاً انجام نشود، یا مدل‌های عرضه‌ای تنظیم شوند که منجر به معاملات ناموفق شوند.

به عبارت دیگر، تاکنون شاهد مدل‌هایی بوده‌ایم که عملاً به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند تا معاملات شکست بخورند و اهداف بالادستی محقق نشوند. متأسفانه، این فرآیند همچنان به شکل سنتی اداره می‌شود و به‌هیچ‌وجه حاضر نیستند ابزارهای مالی را که در حوزه بورس و بازارهای مالی وجود دارند، استفاده کنند. دلیل این امر حفظ انحصاری است که برخی در دولت تمایل ندارند از دست بدهند.

بورس انرژی ایران، نهادی که وعده تحول در بازار انرژی کشور و پیوند سرمایه با صنایع نفت، گاز و برق را می‌داد، سال 1403 را با کارنامه‌ای پرفرازونشیب پشت سر گذاشت. رشدهای چشمگیر در آمار معاملات، نوآوری در ابزارهای مالی و رونق صادراتی به رخ کشیده شده‌اند؛ اما آیا این دستاوردها کافی هستند تا سایه سنگین چالش‌های ساختاری و بی‌نظمی‌های نهادی را از سر بورس انرژی دور کنند؟   درحالی‌که مدیران این بورس از نقطه عطف تاریخی سخن می‌گویند و بر دستاوردهای بی‌سابقه تأکید دارند، بسیاری از فعالان و کارشناسان بازار به آینده این نهاد تردید دارند.

بورس انرژی ایران همان‌طور که در آمارهای کمی می‌درخشد، در جبهه مشکلات و ناکامی‌های ساختاری هم پرسش‌های جدی برجای گذاشته است.در اصل مشکل از بورس انرژی نیست و معضل اساسی را می‌توان در ساختار کشور یافت. دستکاری و عدم توجه به شفافیت باعث شده که به بورس انرژی توجهی نشود و این بازار همچنان مغفول باقی بماند و این موضوع درحالی است که بورس انرژی در شرایط وخیم انرژی و ناترازی‌ها می‌تواند شرایط اقتصادی را ترمیم بخشد و باعث افزایش سودسازی شود، همچنین رانت موجود در این حوزه را از بین ببرد. 

در نگاه اول، ارقام و داده‌های رسمی جذاب به نظر می‌رسند: رشد انفجاری ارزش معاملات، افزایش سهم صادرات در ترکیب معاملات و همچنین ورود انواع فرآورده‌های نفتی به پای میز معامله. این موفقیت‌ها به‌ویژه در سایه تحریم‌ها و فشارهای بین‌المللی شاید شایسته تحسین باشد؛ اما در مقابل برخی از کارشناسان هستند که می‌گویند همچنان در این شرایط سخت اقتصادی از پتانسیل‌های بورس انرژی استفاده نمی‌شود. منتقدان می‌گویند هنوز بخش عمده‌ای از ظرفیت بازار انرژی خارج از کنترل بورس است و اقتصاد دستوری دولت، عملاً مهم‌ترین بازیگران بازار یعنی بنگاه‌های بزرگ و شرکت‌های مادر را از مشارکت واقعی باز داشته است.

معاملات پرحجم، بدون جریان اطلاعات شفاف و عادلانه، می‌تواند فقط تحقق آمارسازی باشد و نه نشانه تغییر ساختاری. در اصل این منتقدان عقیده دارند که بورس انرژی باید تمامی بخش انرژی کشور را در دست داشته باشد تا شفافیت شامل اقتصاد کشور شود. مدیران بورس انرژی از توسعه بازارهای جدید، معرفی اوراق صرفه‌جویی انرژی، راه‌اندازی معاملات پساب و برق سبز و برنامه‌ریزی برای بازار کربن به عنوان دستاوردهای نوین یاد می‌کنند؛ اما شواهد نشان می‌دهد برخی از این پروژه‌ها به علت عدم همکاری مدیران ارشد دولتی نیمه‌کاره باقی مانده‌اند.

به نوعی همواره یک مانع قدرتمند در برابر بورس انرژی وجود داشته است.تعامل ضعیف بین بخش‌های سیاست‌گذار و اجرایی، چالش‌های پررنگ در حوزه شفافیت، و مقاومت سنتی نهادهای دولتی به‌ویژه در بازار نفت خام، همواره به مانعی جدی برای توسعه ابزارهای مالی پیشرفته تبدیل شده است. در شرایطی که اجرای کامل این پروژه‌ها نیازمند عزم فراگیر و تصمیم‌گیری‌های شجاعانه در مقیاس ملی است، حتی گام‌های مثبتی که در بورس انرژی برداشته شده، اغلب با سد تردید و نبود همکاری مؤثر متوقف می‌ماند.

وقتی بحث شفافیت که ماهیت بورس‌ها بر آن استوار است مطرح می‌شود؛ متوجه می‌شویم که در این بین بورس انرژی به واسطه عدم همکاری تمام مسئولان با چالش مواجه است. در اصل رسالت اصلی بورس انرژی را می‌توان در بخش انرژی کشور خصوصاً نفت دانست؛ اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که شرکت ملی نفت یک مانع بزرگ برای بورس انرژی شده و اجازه عرضه متناسب نفت و فرآورده‌های نفتی را نمی‌دهد و به نوعی بورس با نفت یک چالش جدی دارد.

البته تنها موضوع نفت نیست و در حوزه گاز و برق نیز مسئله همین است. این روزها به جای توجه به بورس انرژی یک سامانه جدید برای خرید و فروش برق به نام ستبا راه افتاده است. در اصل مسئولان بورس انرژی را نادیده گرفتند و ترجیح دادند به شفافیت این بازار پشت کنند و در نهایت خرید و فروش بخشی از برق را در سامانه‌ای دیگر انجام دهند.

مهمترین مشکل حال حاضر را می‌توان مقاومت برخی از مسئولان کشور به شفافیت بورس انرژی دانست، این بورس پتانسیل کافی برای افزایش آرامش و حتی مقابله با ناترازی شدید را در بحث انرژی دارد اما به واسطه عدم عرضه و مقاومت مسئولان این بورس تا حدود زیادی نادیده گرفته شده است.  آغاز معاملات گواهی سپرده گاز در بورس انرژی، به عنوان گامی بزرگ و تحول‌ساز مطرح شد؛ ولی این طرح نیز نتیجه مطلوبی نداشت و همچنان سایه نبود شفافیت، قیمت‌گذاری دستوری و حتی کمبود منابع وجود دارد. ایران یکی از بزرگترین ذخایر انرژی را در جهان داراست اما اکنون با مسئله ناترازی انرژی مواجه شده است و همین موضوع سایه سنگینی روی بورس انرژی انداخته و معاملات سنگینی در این حوزه انجام نمی‌شود.

در اصل مشکل از بورس انرژی نیست؛ مشکل از ساختار است. برخی از مسئولان همواره با شفافیت مقابله می‌کنند و به همین واسطه بحث انرژی و عرضه آن در بورس با یک معضل جدی مواجه است.

اگر همانطور که انتظار می‌رفت حدود 90 درصد انرژی کشور در بورس انرژی عرضه می‌شد، این روزها شاهد ناترازی شدید نبودیم و این بورس می‌توانست با فضای شفافیت تا حدود زیادی از هدررفت انرژی و ارزان‌فروشی و حتی رانت آن جلوگیری کند.

از سوی دیگر در شرایط حال حاضر به‌کارگیری ابزار جدید اگرچه فضا را برای ورود سرمایه‌گذاران و تولیدکنندگان فراهم می‌آورد، اما باز هم با تهدیدهایی جدی از جمله مقاومت‌های بوروکراتیک و کمبود حمایت‌های قانونی مواجه است. نگرانی دیگر، کندی صادرات گاز و نبود بازارهای بالفعل برای عرضه گواهی‌هاست که همچنان وزن واقعی این ابزار را در سبد بازار انرژی ایران پایین نگه داشته است؛ اما تمامی این معضلات با توسعه و توجه به بورس انرژی می‌تواند جبران شود. تجربه سال گذشته به خوبی نشان داد که تداوم رویه‌های جزیره‌ای، تصمیم‌های سلیقه‌ای، قیمت‌گذاری دستوری، دستکاری و عدم تمایل به شفافیت، تمام مسیرهای توسعه کشور که مهمترین آن از بورس انرژی عبور می‌کند، به بن‌بست رسانده است.

علی نقوی، مدیرعامل بورس انرژی در گفت‌وگو با «هم‌میهن» به تشریح شرایط بورس انرژی و آمار فروش نفت پرداخته است.

‌با وجود افزایش حجم معاملات در بورس انرژی، اما تاثیرگذاری مورد انتظار در این بازار وجود ندارد. چرا همچنان بازارهای موازی فعالیت می‌کنند و اجازه نمی‌دهند بورس انرژی توسعه لازم را داشته باشد؟  

باید ابتدا به رشد این بازار اشاره کنم. در سال ۱۴۰۳ بیش از ۹ میلیون تن انواع فرآورده‌های نفتی در بورس انرژی ایران معامله شد که این حجم نسبت به سال ۱۴۰۲ رشد ۳۵ درصدی را نشان می‌دهد. از این مقدار، تقریباً ۷ میلیون تن در رینگ صادراتی بورس برای صادرات فرآورده‌ها معامله شد که در بخش صادرات شاهد رشد ۵۵ درصدی نسبت به سال گذشته بودیم. مجموع ارزش صادراتی بورس انرژی نیز از ۳ میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار عبور کرد و علاوه بر این، باعث شد بالغ بر ۴۰ میلیون دلار مازاد درآمد ناشی از رقابت نصیب عرضه‌کنندگان و صادرکنندگان شود.

در بازار برق نیز شاهد معاملات بیش از ۲۰ هزار میلیارد تومانی بودیم و در مجموع کل معاملات بورس انرژی با ۹۶ درصد رشد به رقم چشمگیر ۳۳۴ هزار میلیارد تومان رسید. لازم به ذکر است که ۷۰ درصد مبادلات بورس انرژی در رینگ صادراتی صورت گرفته است؛ به‌گونه‌ای که عمده کالاهای صادراتی شامل گاز مایع، انواع نفت‌ها، نفت سفید و سایر فرآورده‌های اصلی بود. همچنین در رینگ داخلی، فرآورده‌های ویژه و میعانات گازی برای مصرف‌کنندگان داخلی مبادله شده‌اند.

در سال ۱۴۰۳ در بورس انرژی در حوزه ابزارها و راه‌اندازی بازارها، ابزارهای جدیدی به بورس انرژی وارد شد. در اردیبهشت ۱۴۰۳ معاملات پساب آغاز گردید که برای اولین بار پساب استان تهران در بورس انرژی عرضه و معامله شد. در آخرین روزهای خرداد سال اخیر نیز، معاملات تالار برق آزاد راه‌اندازی شد که برای نخستین بار نیروگاه‌های CHP (سی‌اچ‌پی) و تولید پراکنده به بورس وارد شدند.

در گواهی صرفه‌جویی برق انتظار این بود که حجم معاملات آن از اردیبهشت‌ماه شروع شود و با آغاز فصل اوج مصرف، عمق بیشتری بگیرد ولی تا الان هفت میلیون ساعت صرفه‌جویی برق خشک و هشت میلیون و ۷۰۰ هزار کیلووات ساعت برق غیرخشک در بورس از ابتدای سال ۱۴۰۳ تا آخر آن معامله شده است.

در تیر ۱۴۰۳ معاملات گواهی صرفه‌جویی انرژی گاز شروع شد و عملاً بازار بهینه‌سازی مصرف انرژی با معاملات صرفه‌جویی انرژی گاز آغاز به کار کرد که یک پروژه چندساله بود که در حال پیگیری بود و در سال ۱۴۰۳ محقق شد. در مهرماه نیز برای نخستین بار صندوق کالایی حوزه انرژی در بورس انرژی معالات خود را آغاز کرد و در آذر ۱۴۰۳ نیز گواهی صرفه‌جویی برق معامله شد. علاوه بر این در آذر همچنین معاملات نیروگاه‌های خودتامین وارد بورس انرژی شد که توانستند برق خود را از طریق بورس معامله کنند.

به موازات این موضوعات در بهمن ۱۴۰۳ پذیرش گواهی سپرده گاز در بورس انرژی صورت گرفت که امیدواریم در سال ۱۴۰۴ معاملات آن آغاز شود. همچنین در سال ۱۴۰۳ مجوز یک ابزار دیگر از کمیته فقهی بورس گرفته شد که موضوع آن گواهی کاهش انتشار آلایندگی یا به اصطلاحی گواهی کربن بود و یک نشست علمی تخصصی در این زمینه نیز برگزار شد و پیش‌بینی ما این است که در اوآخر سال آینده بتوانیم از این ابزار رونمایی کنیم، چراکه هم نیازمند دریافت مجوزها از شورای عالی بورس بوده و هم نیازمند همکاری سازمان حفاظت از محیط زیست است. اگر این گام‌ها برداشته شود، امیدوار هستیم در اواخر سال آینده گواهی کاهش انتشار آلایندگی وارد معاملات بورس انرژی شود.

‌با توجه به اهمیت تامین نفت خام، چرا عرضه نفت خام در بورس به‌طور کامل انجام نشده است؟ آیا مشکلاتی در این مسیر وجود دارد؟

متأسفانه برخلاف قانون، مقررات مجری و مصوبات هیئت‌مدیره نفت و اسناد بالادستی، از عرضه نفت خام در بورس جلوگیری شده است. عملکرد این بخش نشان‌دهنده ترک‌فعل‌های متعدد است که باعث شده عرضه نفت خام یا اصلاً انجام نشود، یا مدل‌های عرضه‌ای تنظیم شوند که منجر به معاملات ناموفق شوند.

به عبارت دیگر، تاکنون شاهد مدل‌هایی بوده‌ایم که عملاً به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند تا معاملات شکست بخورند و اهداف بالادستی محقق نشوند. متأسفانه، این فرآیند همچنان به شکل سنتی اداره می‌شود و به‌هیچ‌وجه حاضر نیستند ابزارهای مالی را که در حوزه بورس و بازارهای مالی وجود دارند، استفاده کنند. دلیل این امر حفظ انحصاری است که برخی در دولت تمایل ندارند از دست بدهند. اما باید توجه داشت که اگر نفت خام در بورس عرضه شود، می‌توان شاهد رشد رقابت، افزایش نرخ‌ها، درآمد بیشتر دولت و تنوع مشتریان بود که تمام این موارد در راستای سیاست‌های اقتصاد مقاومتی هستند. امیدواریم وزارت نفت به این نقایص ورود کند و اصلاحات لازم را در این حوزه انجام دهد.

‌در خصوص یارانه‌های انرژی، آیا بورس انرژی آمادگی همکاری با دولت را دارد؟  

موضوع یارانه‌های انرژی طی سال‌های گذشته بارها توسط دولت‌ها با مدل‌های مختلف مطرح شده است. از جمله سهمیه‌بندی سوخت براساس کد ملی، پرداخت نقدی یارانه‌ها و مبادله سهمیه‌ها بین شهروندان. برخی از طرح‌ها و مدل‌هایی که به بازار سرمایه نزدیک بودند، مذاکراتی با بورس انرژی داشته‌اند. ما به‌طور کامل آمادگی داریم در صورت تصویب این مدل‌ها، زیرساخت‌های لازم برای اجرای آن‌ها را فراهم کنیم. هم زیرساخت قانونی آماده است و هم نرم‌افزاری، و در صورت همکاری دولت می‌توانیم در انجام این موضوع موثر باشیم.

البته مسئله مهم‌تر آن است که شفافیت در حوزه تامین انرژی برای صنایع و فعالیت‌های تجاری کشور همچنان با کاستی‌هایی همراه است. به‌عنوان مثال، سازوکار تامین سوخت برای معادن، گلخانه‌ها، هواپیماها و پتروشیمی‌ها باید به‌طور کامل از طریق بورس انجام شود. در صورتی که دولت الزام به این شفافیت داشته باشد، می‌توان اقدامات موثرتر و جذاب‌تری برای جذب سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی نیز انجام داد.

‌عملکرد بازار برق و برنامه‌های فعلی بورس انرژی در این زمینه چگونه بوده است؟

در بازار برق ما تلاش کرده‌ایم طبق سیاست‌گذاری‌های کلان، ناترازی انرژی را کاهش دهیم و اقتصاد برق کشور را اصلاح کنیم. در حال حاضر، سه تالار معاملاتی در بورس وجود دارد که عمده فعالیت‌ها در تالار برق سبز و برق آزاد انجام می‌شود. در تالار برق سبز، نیروهای تجدیدپذیر عرضه‌های خود را صورت می‌دهند و صنایع نیز استقبال خوبی از این مدل سرمایه‌گذاری کرده‌اند. گرچه تولید برق تجدیدپذیر در کشور هنوز رقم بالایی نیست، اما راه‌اندازی این بازار نشان‌دهنده چشم‌انداز مثبت برای سرمایه‌گذاری در این بخش بوده است.

از طرف دیگر، توسعه بازار برق آزاد نیز در دستور کار ما قرار دارد. نیروگاه‌های مقیاس کوچک مانند CHP و DG اجازه عرضه برق مازاد خود را دارند که در تراز انرژی کشور می‌تواند بسیار موثر باشد. امیدواریم با همکاری وزارت نیرو بتوانیم اقدامات بیشتری در راستای کاهش ناترازی برق انجام دهیم.

‌موضوع استفاده صنایع از منابع آبی غیرمتعارف به چه صورت پیگیری شده است؟

براساس قوانین و مقررات بالادستی، صنایع کشور نباید از آب شرب برای فعالیت‌های تولیدی خود استفاده کنند. البته طی سال‌های گذشته برخی صنایع بزرگ در حوزه تأمین پساب سرمایه‌گذاری‌هایی انجام داده‌اند، اما همچنان ظرفیت‌های بیشتری در حوزه آب‌های نامتعارف وجود دارد.

همچنین زیرساخت‌های لازم در بورس انرژی برای بحث آب فراهم است و در سال ۱۴۰۳ معاملات پساب در بورس آغاز شده بود. در ماده ۳۸ قانون برنامه هفتم توسعه، وزارت نیرو و وزارت اقتصاد موظف شده‌اند بازار مبادله آب‌های نامتعارف را راه‌اندازی کنند. در این راستا آیین‌نامه‌های مربوطه تهیه شده و توسط دولت محترم تصویب و ابلاغ شده است. این آیین‌نامه دو ظرفیت کلیدی ایجاد کرده است: انتشار گواهی سپرده آب نامتعارف و ایجاد امکان سرمایه‌گذاری در ظرفیت‌های جدید. این موضوع می‌تواند بازار جدیدی برای تامین آب صنایع و ارتقای شفافیت در این حوزه فراهم کند. همچنین بر اساس این مصوبه، آب‌های نامتعارف آب‌هایی را شامل می‌شود که به صورت معمول قابل استفاده نبوده و بهره‌برداری از آنها نیازمند اجرای پروژه‌های اصلاح و ارتقای کیفیت است. آب دریا، آب شور، لب‌شور (به استثنای زیرزمینی) و فاضلاب و پساب‌های خانگی، شهری و صنعتی مشمول این تعریف می‌شوند.

‌تحولات بازار برق در بورس از آغاز تا به امروز دچار تحولات بسیاری بوده است، در این خصوص توضیح دهید.

سابقه راه‌اندازی بازار برق و بورس برق به دهه ۸۰ برمی‌گردد. در سال‌های پایانی این دهه، وزارت نیرو پیشنهادی را به سازمان بورس ارسال کرد تا بورس برق راه‌اندازی شود. پس از بررسی‌های انجام‌شده در سازمان بورس و با توجه به درخواست‌های حوزه نفت، تصمیم گرفته شد که بورس انرژی ایران تشکیل شود و معاملات برق، گاز و نفت را در خود جای دهد. اولین معامله بورس انرژی نیز با معاملات برق در ۱۹ اسفند ۱۳۹۱ شکل گرفت.

مهم‌ترین دلیل این موضوع، مشکلات ساختاری در حوزه صنعت برق و اقتصاد صنعتی بود. در آن زمان، بازار سرمایه معاملات را به صورت نقدی انجام می‌داد، اما در بازار مدیریت شبکه یا بازار عمده‌فروشی برق، نیروگاه‌ها برق را به شرکت‌های توزیع به صورت اعتباری می‌فروختند. اگرچه در قراردادها دوره وصول مطالبات یک‌ماهه تعریف شده بود، اما شرکت‌های توزیع با دوره‌های بلندمدت و نامعین مطالبات مواجه بودند. این موضوع باعث شد که شرکت‌های توزیع نقدینگی کافی برای خرید نقدی از طریق بورس نداشته باشند و حجم مبادلات در سال‌های اولیه بسیار پایین بود.

‌حدود پنج سال پیش مصوبه‌ای از سوی هیئت وزیران تصویب شد تا مشترکان بالای ۵ مگاوات برق خود را از طریق بورس خریداری کنند. این مصوبه چه تاثیری روی بازار برق داشت؟

این مصوبه گام مهمی بود، اما در ابتدا با همکاری ضعیف مدیران وقت توانیر و تنظیم نادرست سازوکارها، مشترکین توجیه اقتصادی برای خرید از بورس نداشتند. با این حال، از سال ۱۴۰۱ و با تغییرات در دولت سیزدهم و وزارت نیرو، تحولات خوبی در ساختار بازار برق شکل گرفت. پیشنهادات بورس مورد بررسی قرار گرفت و چند اتفاق مثبت رخ داد. یکی از این اتفاقات، راه‌اندازی تالار برق سبز در خرداد ۱۴۰۱ بود که برای اولین بار امکان عرضه برق نیروگاه‌های تجدیدپذیر در بورس را فراهم کرد.

‌تالار برق سبز چه تاثیری روی بازار داشت؟

تالار برق سبز دو ویژگی مهم داشت. نخست، بر اساس ماده ۱۶ قانون حمایت از تولید دانش‌بنیان، صنایع موظف شدند سالانه ۱ تا ۵ درصد از برق مصرفی خود را از طریق برق سبز تأمین کنند. این موضوع تقاضا را تقویت کرد. دوم، وزارت نیرو اعلام کرد صنایعی که برق سبز خریداری می‌کنند، در زمان پیک مصرف و محدودیت‌ها، مشمول این محدودیت‌ها نخواهند بود. این موضوع باعث شد صنایع به خرید برق سبز تمایل بیشتری نشان دهند و کشف قیمت به صورت رقابتی انجام شود.

‌در سال‌های اخیر، چه اقدامات دیگری برای توسعه بازار برق در بورس انرژی انجام شده است؟

از اردیبهشت ۱۴۰۲، با تجدید ساختار مالی شرکت‌های توزیع، منابع مناسبی به بورس تزریق شد و شرکت‌های توزیع به صورت مستقیم وارد بازار شدند. همچنین، اصلاحاتی در ساختار بازار انجام شد که شرایط را برای صنایع بهبود بخشید. در سال جاری، بیش از ۳۰ درصد برق کشور از طریق بورس انرژی مبادله شده است. علاوه بر این، در تیرماه ۱۴۰۲، تالار برق آزاد برای عرضه نیروگاه‌های تولید پراکنده و نیروگاه‌های جدید راه‌اندازی شد. همچنین، از آذر ۱۴۰۲، امکان فروش برق نیروگاه‌های خودتأمین در بورس فراهم شد.