مسیر قدرت اقتصادی را اشتباه رفته‌ایم
نگاهی به حرکت اقتصادی ایران در سالهای اخیر نشان می دهد که بر خلاف اهداف اسناد بالادستی توسعه، در رقابت صنعتی با جهان پیشتاز و حتی کشورهای منطقه عقب افتاده ایم. در حالی که قرار بود کشور اول منطقه باشیم، خودکفا شویم و ....
روزنامه اطلاعات در گزارشی نوشت:
اطلاعات نوشت: روند توسعه صنعتی ایران به جز در یک برهه کوتاه ابتدای انقلاب، هیچگاه حرکتی معقول و هدفمند نداشته و ارزش آفرین نبوده است.
نگاهی به حرکت اقتصادی ایران در سالهای اخیر نشان می دهد که بر خلاف اهداف اسناد بالادستی توسعه، در رقابت صنعتی با جهان پیشتاز و حتی کشورهای منطقه عقب افتاده ایم. در حالی که قرار بود کشور اول منطقه باشیم، خودکفا شویم و برای جوانان کشور فرصت های شغلی پایدار فراهم کنیم.
در واقع برنامه های اقتصادی ایران، به دلیل ابتلا به یک ضعف ساختاری همواره مانع رشد حوزه صنعت بوده و منابع کشور را به جای سرمایه گذاری در حوزه های موّلد و ارزش آفرین، به سمت فعالیت های ناکارآمد و مخرب سوق داده است. این مشکل مرهون حضور افرادی در عرصه تصمیم گیری است که هیچگاه صنعتگر نبوده اند و از توانایی های این حوزه برای اعتلای اقتصاد ملی بی اطلاعند.
چنین مدیرانی یا سهواً و از روی بی اطلاعی و یا عمداً با اغراض مُخرب، چنان ضرباتی به پیکر صنعت کشور زده اند که اکنون جایی برای عرض اندام در مقابل رقبای خارجی ندارد و تأمین عمده نیاز بازار داخلی منوط به واردات کالاهای صنعتی از دیگر کشورهاست.
در حالی که خِرَد صنعتی در نهاد اقتصاد ایران با گذشت هزاران سال از دوران سرآمدی این کشور بر جغرافیای جهان، همچنان زنده است؛ ولی بی مهری سیاست گذاران و مسئولان غیر حرفه ای، انگیزه ابراز قدرت را از آن گرفته و اجازه نقش آفرینی به صنعتگران نمی دهد.
این مقدمه، خلاصه ای از دیدگاه مهندس «سید محمد بحرینیان» کارآفرین برتر و پژوهشگر توسعه صنعتی است که در نشست اخیر «گفتمان کاهش رنج مردم» مطرح شد.
پیشینه ایران صنعتی
بحرینیان با استناد به متون تاریخی می گوید: حدود ۲۰۰ سال قبل در کتاب «عقل در تاریخ» هگل به وضوح به سرشت ها و معرفت علمی و صنعتی ایرانیان نسبت به کشورهای اطراف اشاره شده است.
در «مقدمه ابن خلدون» هم می خوانیم بیشتر دانشوران ملت اسلام چه درعلوم شرعی و چه در دانش های عقلی ایرانی هستند.
بحرینیان می گوید: اگر به تاریخ مراجعه کنیم، بیشترین تراکم جمعیت دانشمندان جهان اسلام، در ایران می زیسته اند، از خیام و زکریای رازی و ابن سینا گرفته تا ابوریحان بیرونی و ملاصدرا و شیخ بهایی همگی در ایران بوده اند.
در برهه های مختلف تاریخ، ایرانیان بیشتر اثر را در خلق علم و صنعت داشته اند، ولی با اختراع ساعت توسط اروپاییان و حروف چاپی توسط گوتنبرگ، رشد علم و صنعت از حوزه جعرافیایی ایران به سمت اروپا کشیده شد. حتی « ژان شاردن» فرانسوی در سفرنامه خود به تقدیم چند جلد کتاب چاپ شده فارسی و عربی به شاه عباس دوم اشاره می کند که پادشاه ایران و تجار ارمنی را شیفته خود می کند و همه متقاضی خرید دستگاه صنعتی چاپ و ساعت های جیبی می شوند. یعنی از همین زمان وابستگی صنعتی به اروپا در ایران شروع می شود و بجای آنکه خودمان نیازهای صنعتی خودمان را بسازیم، طالب خرید و واردات آن از خارج می شویم.
این شروع استعمار غرب بر ایران است. تفکری که تا امروز از قدرتمندی ایرانیان هراس داشته و همواره به دنبال ضعف اقتصاد و سیاست ما بوده است. اندیشه ای که در داخل و خارج از کشور از هر ابزاری برای محدودیت توان صنعتی ایران کمک گرفته و هنوز هم ما به این توطئه و انگیزه تضعیف اقتصادی ایران باور نداریم.
بحرینیان معتقد است، توماس مان انگلیسی در کتاب «بحثی در باب تجارت با کمپانی هند شرقی» بخوبی بر ضرورت فزونی صادرات بر واردات برای غلبه بر کشورها تاکید می کند. البته دولتی که بخواهد افزایش صادرات داشته باشد، باید به فزونی تولید اهمیت دهد. این مطلب را ۵۰۰ سال قبل انگلیسی ها درک کردند ولی هنوز هم در بین تصمیم گیرندگان اقتصادی ایران، فهم این مطلب ایجاد نشده است.
ما حتی به توصیه های مولای متقیان حضرت امیرالمؤمنین علی علی (ع) به مالک اشتر در نهج البلاغه نیز توجهی نداریم که بارها بر اهمیت توجه به صنعت کاران و تأمین نیازها به دست خود تاکید می فرماید.
شاید فقط در چند برهه محدود زمانی نظیر دوران قائم مقام فراهانی و میرزا تقی خان امیرکبیر در دوران قاجار، یا در زمان مرحوم دکتر محمد مصدق به تولید ملی و اهمیت خودکفایی صنعتی توجه شد.
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نیز صرفاً در سالهای ۱۳۶۴ تا ۱۳۶۸ دولت موفق بود در کوران جنگ تحمیلی ضمن تأمین نیازهای اساسی مردم، از صنایع داخلی حمایت کند و اتکای بازار را به مصنوعات وارداتی کاهش دهد.
نبود فهم توسعه در بین تصمیم گیران
به گفته وی، دولت فعلی و چهار دولت قبلی در کشور ما این مطلب را که در تاریخ بخوبی مورد اشاره قرار گرفته درک نکردند. به همین دلیل حتی اگر دهها راهکار برای کاهش نرخ تورم و بهبود وضعیت معیشتی مردم ارائه دهند، هرگز موفق نمی شوند.
مادامی که برای نیازهای صنعتی خود به دنیای خارج وابسته ایم و با ارز ارزان قیمت نفتی، آنها را وارد می کنیم؛ نباید انتظار ایجاد اشتغال و رشد صنعتی و رونق تولید و کاهش نرخ تورم را داشت.
همین الان نمایندگان مجلس شورای اسلامی با وجود کمبود شدید منابع ارزی با تخصیص ارز برای واردات خودروهای دست دوم موافقت می کنند و به این تصمیم خود می بالند! این مطلب نشان می دهد که سیاست گذاران ما جاهلانه شیفته واردات هستند و هرگز به استثمار نهفته در اقتصاد متکی به واردات، نمی اندیشند. تمام وزرای ایران در ۴۰ سال گذشته باید بنشینند و یکبار کتاب «هنر تحریم ها» ریچارد نفیو (مشاور دولت اوباما) را بخوانند تا بفهمند، دشمن چه تدبیری برای استیصال ایران در نظر گرفته است و برای هر راهبرد دشمن، چاره اندیشی کنند.
اما تصمیم گیرندگان ایران دقیقا در زمین دشمن بازی می کنند و عیناً توصیه های آنان را به اجرا می گذارند.
بحرینیان به نامه سرگشاده خود به دکتر حسن روحانی(رئیس جمهور اسبق)، شهید ابراهیم رئیسی(رئیس جمهور قبلی) و دکتر مسعود پزشکیان (رئیس جمهور فعلی) اشاره می کند و می گوید: از هر سه عزیز خواهش کردم وزرای اقتصادی خود را مقابل نخبگان اقتصادی و بخصوص جوانان تحصیلکرده بنشانند و به توصیه های آنها گوش کنند و نقد کارشناسان را بپذیرند و روشهای غلط خود را اصلاح کنند،
اما دریغ!
از روسای جمهور درخواست کردم، با عنایت به نقد نخبگان اقتصادی قضاوت کنید آیا اعضای کابینه شما اهلیت حرفه ای دارند؟ بدیهی است چنین تصمیم گیرندگانی به سیاست گذاران مافوق، گزارش های غلط می دهند و کل کشور را با خطر روبرو می کنند.
ابن خلدون ۸۰۰ سال قبل می گوید، دور حاکمانی که عُمّال خود را سنجش نمی کنند، دیواری تنیده می شود که از دریافت اطلاعات درست عاجز می شوند. انگار در مورد ایران امروز صحبت کرده است!
بهانه تحریم ها
وی با اشاره به نگاه دولت های اخیر ایران به تحریم های بین المللی می گوید: این ادعای برخی دولت های گذشته که تحریم های اقتصادی، چیزی جز«کاغذ پاره» نیست و بی اثر هستند، یک گزافه است.
تحریم ها یقیناً بر آهنگ رشد اقتصادی ایران تأثیر گذاشته و شرایط را برای فعالان اقتصادی دشوار کرده اند. اما این ادعای دولت های بعدی نیز که «تحت تحریم های بین المللی، امکان ارتباطات اقتصادی و رشد تولید از بین رفته» هم قابل قبول نیست.
وی تاکید دارد که حتی در چنین شرایط دشواری نیز می توان به رشد اقتصادی ۲.۵ تا ۳ درصد در سال دست یافت. منوط بر آنکه حماقت های مدیریتی را کنار بگذاریم و درک درستی از حمایت تولید ملی داشته باشیم.
خِرَد صنعتی برای کسب قدرت
حاکمان ما باید بدانند که تولید صنعتی موجب خردمندی است و خِرَد چیزی نیست جز قوای ادراک خوب از بد. آنان که تولید ملی را با سیاست های خود تضعیف می کنند، نمی خواهند ایران خردمند داشته باشیم. برای آنان نسخه مطلوب «ایران فقیر» است.
زیرا«سند هیل مولاینتین» استاد دانشگاه هاروارد و «الدار شافیر» استاد دانشگاه پریستون (هردو برندگان جایزه نوبل) معتقدند که بهترین وسیله برای عقل زدایی از ملت ها، فقیر کردن آنهاست. امیرالمومنین علی(ع) هم به محمد حنفی فرموده: «من از فقر تو می ترسم، چون پریشان خِرَدی می آورد!»
بحرینیان می افزاید: در سایه سیاستهای تضعیف صنایع ملی دولت های اخیر، «فقر مطلق» جامعه ایران از ۱۰ میلیون نفر در سال ۱۳۸۴ به ۲۳ میلیون نفر در سال ۱۴۰۱ رسیده است. آیا این چیزی جز خواسته دشمنانی است که خواستار بی خِرَدی و ضعف ملت ایران هستند؟
وی تاکید کرد: این کشور منابع مالی و طبیعی به هیچ وجه کم ندارد. ولی هرگز از آنها برای تقویت تولید ملی استفاده نمی بریم.
برعکس، منابع ما درخدمت واردات مصنوعات خارجی قرار دارد تا همیشه ضعیف و محتاج باقی بمانیم. جالب است که بدانیم بر اساس گزارش بانک جهانی، کل منابع درآمدهای ارزی کشور چین در فاصله زمانی ۱۳۵۷ تا ۱۳۷۶ فقط ۳۲۹ میلیارد دلار بوده و در همین بازه زمانی موفق به ایجاد ۲۲۰ میلیون شده است. یعنی درآمدهای ارزی خود را برای حمایت از تولید صنعتی بکار گرفته و برای جوانان فرصت شغلی فراهم کرده است. آنگاه درآمدهای ارزی ایران در همین دوره ۱۹ ساله ۲۹۷ میلیارد دلار بوده ولی در کمال شرمساری کل اشتغال ما به ۵ میلیون و ۸۰۰ هزار نفر هم نرسیده است.
اتخاذ چنین تفکری در چین به جایی رسیده که اکنون آمریکا از رقابت با آن وحشت دارد. ولی ما که قرار بود قدرت اول منطقه باشیم، اکنون کجا هستیم؟
توهّم مدیریتی و رَکَب اقتصادی
بحرینیان می گوید: یکی از بزرگترین آفات مدیریتی در ایران، توهّم قدرت است. ما هیچوقت حد و حدود خودمان را در تجارت بین المللی و تولید جهانی نمی دانیم. ادعای زیاد داریم و قُمپُوز فراوان در می کنیم، اما عاجزیم از درک جایگاه واقعی خودمان. همین مساله باعث می شود که بقول کشتی گیرها، دائماً رَکَب بخوریم.
با مقایسه داده های آنکتاد درمورد شاخص «ارزش افزوده بخش ساخت صنعت» در کشورهایی نظیر هند، برزیل، ترکیه و ایران که جمعیت بسیار زیادی دارند و همین شاخص در آمریکا، آلمان، فرانسه و ژاپن در می یابیم که فاصله معناداری میان تولید صنعتی در چهار کشور اول با چهار کشور دوم وجود دارد.
اما اگر همین شاخص را با وضعیت ۴ کشور چین، کره و سنگاپور و مالزی مقایسه کنیم، فاصله موجود به صورت وحشتناکی زیادی خواهد شد.
زیرا شرق آسیا بخوبی درک کرده که چگونه از جمعیت خود به عنوان نیروی انسانی مُولّد صنعتی استفاده کند ولی رتبه خود را در تولید صنعتی جهان ارتقا دهد.
این تفکر ناشی از آن است که مردم مشرق زمین حد و حدود واقعی خود را درک کرده اند و از داشته ها و پتانسیل های خود بخوبی برای رشد صنعتی بهره برده اند. ولی ما فقط قُمپُوز در می کنیم و توّهم قدرت داریم.
بحرینیان می گوید: با این وجود ما قاطعانه توانایی رشد اقتصادی را داریم، البته مسیر قدرت را اشتباه رفته ایم و هر روز فقیرتر می شویم. ادامه مسیر فعلی ما را بر ترکستان می برد!
طبق جدید ترین آمار، سهم ایران از تجارت جهانی به کمتر از ۰.۲۳ درصد کاهش یافته و این هرگز مطابق با توانمندی های صنعتی ما نیست. در حالی که کشور های همجوار ما با توانمندی هایی به مراتب کمتر از کشور ما، جایگاه بهتری در تجارت جهانی دارند.
بدتر اینکه در همین موازنه تجاری سهم واردات کالاهای ساخته شده از صادرات محصولات صنعتی ایران بیشتر است.
همه این مشکلات ناشی از آن است مسئولان ما در حوزه اقتصاد حرفه ای نیستند. اهلیت سیاسی و امنیتی دارند ولی اهلیت حرفه ای در آنها دیده نمی شود.
همین اندازه که در ماهه نخست امسال ، واحدهای صنعتی کشور به دلیل کمبود برق ۳۱ روز تعطیل بوده اند ، بخوبی نشان می دهد که مسئولان ما اهلیت حرفه ای ندارند و ضرورت فعالیت بنگاه های صنعتی را درک نمی کنند.
از ابتدای امسال تاکنون بالغ بر ۵۰۰ میلیون دلار برای واردات پنل های خورشیدی از چین تخصیص داده ایم ، در حالی که با کسر ناچیزی از همین اعتبار ارزی می شد ظرفیت بالایی از تولید پنل های خورشیدی در کشور ایجاد کرد و ضمن خودکفایی در ساخت داخل، حتی به کشورهای اطراف نیز پنل خورشیدی فروخت.
بحرینیان می گوید: بخش کشاورزی ایران که برخی بسیار روی توسعه آن تأکید دارند، هرگز توان افزایش سهم ایران در اقتصاد جهانی را ندارد. بخش بازرگانی هم به تنهایی راه به جایی
نخواهد برد. البته خدمات مولد انگیزه حرکت برای تولید ملی را باید روی چشم بگذاریم.
باید روی صنایع کارخانه ای تمرکز کرد
در کشور ما فقط باید روی بخش صنعت، آن هم صنایع کارخانه ای تمرکز کرد. این حوزه اقتصادی پیشران توسعه در سایر حوزه هاست و می تواند سهم ایران در اقتصاد جهانی را بالاببرد.
وی با استناد نوشته دکتر حسینعلی نوذری در کتاب «صورت بندی مدرنیته و پُست مدرنیته» می گوید: در جامعه ای که بر مبنای مصرف سازماندهی شده است، و نه بر مبنای اصول تولید؛ مقولات اقتصادی نظیر نیازمندیهای مادی، عرضه، تقاضا، تورم، بحران، رکود، بیکاری، توزیع سود، دستمزد و غیره، برای تجزیه و تحلیل ماهیت اشیا و کالاها نامناسب و غیر مؤثر است.
این صحبت یعنی اگر هزار تا اقتصاد دانان را جمع کنیم و برای رفع مشکلات فعلی اقتصاد ایران از آنها کمک بگیریم، در شرایط حاضر قادر به ارائه یک فرمول مؤثر نیستند. زیرا اقتصاد ما مصرف گرا شده و ارتباطی با اصول تولیدی خود ندارد.
این همان نادیده گرفتن حد و حدود است. همان نسخه ای که استعمار برای ضعف و فقر ایران تجویز می کند.
بحرینیان با اشاره به گزارش گمرک ایران می گوید: از سال ۱۳۳۸ تا ۱۴۰۲ میانگین ارزش هر تن کالای صادراتی ایران ۴۰۰ دلار بوده ولی میانگین ارزش هر تن کالای وارداتی ما ۱۲۰۰ دلار بوده است. در حالی که وضعیت این شاخص در کشورهای چین،آلمان و کره جنوبی کاملا برعکس است.
این نکته نشان می دهد که ما به خام فروشی مواد اولیه به قیمت ناچیز روی آورده ایم و در فکر ایجاد ارزش افزوده صنعتی نبوده ایم ، اما رقبای ما با خرید همان مواد اولیه، مصنوعات صنعتی با قیمت چند برابر به ما فروخته اند.
یعنی حتی در سیاست های تجاری کشور نیز برای فروش کالاهای صنعتی به خارج ارزش قائل نیستیم و مواد اولیه را بدون فرآوری صنعتی به ثمن بخس می فروسیم. در حالی که می توانیم از همان مواد اولیه مصنوعات با ارزش تری بسازیم و برای جوانان کشور اشتغال ایجاد کنیم و ارزش افزوده بخش صنعت را بالا ببریم و کشور را از فقر نجات دهیم. اما چنین تفکری عمداً یا سهواً در مسئولان کشور وجود ندارد.
میدان دادن به جوانان
بحرینیان می گوید: اکنون نیز برای کمک به رشد صنعتی کشور دیر نیست. باید آنان که دوره اثرگذاری آنها به پایان رسیده، خودشان از عرصه مدیریتی خارج شوند. نباید تا رسیدن عزرائیل روی صندلی مدیریت و کرسی های تصمیم گیری جا خوش کرد.
باید به جوانان میدان دهیم. باید به فکرهای نو، عقاید جدید فرصت ظهور و بروز بدهیم. اتفاقاً تجربه نشان داده، هرجا به جوانان مجال تصمیم گیری و اجرا داده شده، آثار خوبی به همراه داشته است. عرصه های مدیریت در ایران نیز باید از کهنسال کم اثر خالی شود و به دست جوانان خوش فکر واگذار شود.
همین نسلی که از آن به عنوان نسل «زد» نام برده می شود. ولی متاسفانه اغلب مدیران و تصمیم گیران ما به صندلی ها چسبیده اند و به آن دل بسته اند. بدیهی است در چنین شرایطی آب از آب تکان نمی خورد و فرصت تحول ایجاد نخواهد شد. فراموش نکنیم که ذخیر دانایی صنعتی در ایران کم نیست ولی ذخیره مدیران کهنسال و چسبیده به مسئولیت های فعلی ، اجازه ابراز وجود به این ذخیره خرد صنعتی را نمی دهد.
بحرینیان می گوید: ببینید دشمن چه راهی برای استیصال ما طراحی کرده است و چرا ما عین بلبل در همین مسیر گام برمی داریم؟
آنچه باعث شده تا اقتصاد ایران روز به روز ضعیف تر شود، سپردن مسئولیت تصمیم گیری ها به مدیران ضعیف بی تجربه و پُرادعاست . افرادی که اهلیت حرفه ای ندارند ولی مقابل حرکت حرفه ای ها را سد می کنند.
چه باید کرد؟
بحرینیان می گوید:ما باید صنایع پایه کارخانه ای نظیر ماشین سازی را در ایران رونق دهیم. باید ارزش افزوده صنعتی کشور را بالا ببریم، باید به تولید ملی اهمیت دهیم. باید از واردات مصنوعات لوکس فاصله بگیریم و اگر هم قرار است وارداتی داشته باشیم صرفاً فناوری های نوین برای کمک به رشد تولید کارخانه ای باشد.
این در حالی است که حماقت های مدیریتی در ایران همچنان به واردات کالاهای لوکس از خارج برای بهبود کیفیت صنایع داخلی تأکید دارد. با اشتیاق به دنبال واردات خودروهای لوکس از بازار خارجی هستیم تا کیفیت تولید خودرو در ایران را بالاببریم.
در کجای دنیا واردات کالای نهایی به بهبود کیفیت تولید داخلی منجر شده است؟! آیا این الگوی مصرف گرای محتاج کننده، زائیده همان تفکر استعمارگر خارجی نیست؟ آیا ما در همان زمینی که تحریم کنندگان برای ما طراحی کرده اند، بازی نمی کنیم؟ باید از گُنده گویی هایی نظیر توسعه استارتاپی و هوش مصنوعی پرهیز کنیم. ابتدا باید هوش طبیعی مدیران خودمان را بالا ببریم، سپس به دنبال هوش مصنوعی باشیم.
