غدیریه های شعر معاصر در ایران
نگاهی به بازتاب واقعه غدیر خم در ادبیات منظوم فارسی
علی خوشه چرخ آرانی در یادداشتی در روزنامه اطلاعات نوشت:
از آنجا که رویداد غدیر خم، پس از بعثت نبوی، بزرگترین واقعه تاریخ اسلام است؛ حماسه غدیر به گونه‌ای ویژه مورد توجه شاعران قرار گرفته است؛ به گونه‌ای که کثرت آثار در زمینه واقعه خجسته غدیر آن قدر وسیع و عظیم است که مایه شگفتی و حیرت بوده و به جرأت می‌توان از مهم ترین و فراوان ترین اشعار در حوزه ادبیات آیینی را «غدیریه» نامید...
پیامبر خاتم (ص) در هجدهمین روز ماه ذی الحجه، در راه بازگشت به مدینه و در صحرای جحفه و در حالی که اشعه سوزان بر روی خارها و پشته ها می‌تابید و صحرا را در خلوت و سکوتی سخت فرو برده بود، فرمان داد تا از جهاز شتران منبری برپا کنند و آنگاه در میان انبوه جمعیّت بر بالای منبر رفت تا پس از بازگشت از سفر حجی پر جلال که در سینه تاریخ به «حجه الوداع» موسوم شد، و برای اکمال دین و اتمام نعمت و رضایت خداوند بر دین مبین اسلام، مردی را به ولایت برگزیند تا از این پس، قافله سالاری کاروان اسلام بر دوش مبارک او باشد.
رسول گرامی اسلام، پس از نزول آیه تبلیغ، سخنان خویش را شروع و پس از ادای سخنانی نسبتاً طولانی، امام علی (ع) را فراخواند و دست مبارک خود او را بلند و با صدایی رسا فرمود: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه». و بدین سان پیامبر اکرم بر حسب فرمان الهی، پاسداری آیین ولایت را به اولین مؤمن و برترین عبد صالح خدا پس از خویش سپرد.
اندکی پس از این واقعه بزرگ بود که «حسان بن ثابت» شاعر دوستدار رسول اکرم که از آغاز ظهور اسلام و در حوادث و جریانات متعدد در مدح و ثنای پیامبر، اشعار وزین و گرانسنگی سروده بود، قصیده ای با مطلع:
ینادیهم یوم الغدیر بنبیهم بخم فاسمع بالرسول منادیاً
در توصیف این رویداد سرود تا در زمان های بعدی شاعران، محققان و مفسران با تأسی به او در تثبیت و مانایی این واقعه قلم فرسایی و پژوهش هایی را انجام تا آنجا که علامه امینی کتاب ارزشمند «الغدیر» را در توصیف و تثبیت این رویداد نگاشت و در این کتاب ۳۵۰ نفر از دانشمندان، تاریخ نویسان، مفسران و محققانی از اهل سنت و شیعه را که با مدارک معتبر در کتب خود از این حادثه نام بردند، برشمرد.
اگرچه رسول اکرم (ص) در عید سعید غدیر، اولین باری نبود که امام علی (ع) را به ولایت، برادری و وصایت خویش تعیین می‌کرد و در موارد گوناگون، اعم از دعوت خویشان، نزول آیه تطهیر، آیه ولایت، حدیث کساء و حدیث سفینه نوح و ثقلین و ... ایشان را معرفی نموده بود، ولی برای تثبیت ولایت و عدم انحراف دسترنج ۲۳ ساله خویش و تضمین سلامت اسلام در آینده، دیگر بار در غدیر و در حضور جمع کثیری از حج گزاران، ولایت علی بن ابی طالب و اولاد ایشان را به صراحت اعلام کرد تا رهپویان و ره جویان حقیقت ناب به بیراهه نروند و در مسیر هدایت راه را هم گم نکنند.
هرچند شاعران و سرایندگان، از زمان پیامبر اکرم (ص) و پس از آن در شعر فارسی به گونه‌ای وسیع به این رویداد پرداخته‌اند و با عنایت به این که از مهم ترین ویژگی های ادبیات، توجه به هر حادثه و رویداد جاری تاریخ است؛ اما از آنجا که این رویداد پس از بعثت نبوی، بزرگترین واقعه تاریخ اسلام است؛ حماسه غدیر به گونه‌ای ویژه مورد توجه شاعران قرار گرفته است؛ به گونه‌ای که کثرت آثار در زمینه واقعه خجسته غدیر آن قدر وسیع و عظیم است که مایه شگفتی و حیرت بوده و به جرأت می‌توان از مهم ترین و فراوان ترین اشعار در حوزه ادبیات آیینی را «غدیریه» نامید. اکثر شاعران متعهد و اندیشه ورز معاصر از قالب های بلند شعر فارسی همانند قصیده مخمس، مسمط، مثنوی و .... در توصیف این حماسه سود جسته‌اند که دال بر جذابیت و حساسیت شاعران بر ضبط و ثبت دقیق این رویداد با تمام جزئیات و با هدف ماندگاری این حماسه است. با عنایت به موارد یادشده و با توجه به اهمیت غدیر در اسلام، خاصّه برای شیعیان امام علی(ع)، شاعران معاصر نیز در خصوص این حماسه ماندگار مذهبی، تاریخی، حماسی و روشنگر، اشعاری را سروده‌اند که در ادامه، به پاره ای از آنها که در حقیقت قطره ای از دریای توصیف دریای غدیر است، در قالب چند نکته اشاره می‌شود.
نکته اول؛ این که اغلب اشعار این حماسه روایی و توصیفی است و اکثر شاعران کوشیده‌اند به شرح واقعه غدیر بپردازند. مثلاً زنده یاد«عباس براتی پور» شاعر معاصر در ابیات زیر به توصیف این رویداد پرداخته است:
تا شد به روی دست نبی مرتضی بلند
شد رایت جلال خدا برملا بلند
بشیند چون که نغمه ی یا ای ها الرسول
گر دید منبری همه از پشته ها بلند
مرآت پاک امرلم یزلی آیت جلی
شد بر سریر دست حبیب خدا بلند
آیین پاک ختم رسل ناتمام بود
گر بر نمی‌شد آن برج ولا بلند
هنگامه شد به کوری چشمان دشمنان
شد بانگ مرحبا ز همه ما سوی بلند
تا شد به عرش دست نبی ماه عارضش
شد این ندا ز بارگاه کبریا بلند
تکمیل شد شریعت پاک محمدی
چونان که گشت دین خدا را لوا بلند
«علیرضا سپاهی لایین» در ابیات زیر با همان گونه روایی، توصیفی به شرح واقعه غدیر پرداخته است:
دشت غوغا بود، غوغا در غدیر
موج می‌زد سیل مردم مثل دریا در غدیر
تشنگی ها بود و طوفان بود و شن بود و غبار
محشری از هر چه با خود داشت، صحرا در غدیر
پس به مردان عرب فرمود بعد از من علی است
هر که من مولای اویم اوست مولا در غدیر
نکته دوم؛ شاعران معاصر تلاش کرده‌اند تا این حماسه تاریخی را مبنایی برای اثبات حقانیت امام علی (ع) و فرزندانش قرار دهند:
اشاره کرد بمانید با شما هستم
نگاه ایل مسافر پر از معما شد
بزرگ طایفه روشن گرفت دستی را
دو شاخه نور گره خورده و سبز بالا شد
در آن هوای هیاهو، پرنده ها خواندند
میان قافله مردی نجیب مولا شد
گذشت خنده و تبریک ها، بگو تاریخ
شکوفه پوش کرامت، چه زود تنها شد
زهرا حسینی زاده
نکته سوم؛ این که تلمیح به عبارت ماندگار «من کنت مولاه فهذا علی مولا»، مقوله‌ای است که در شعر اکثر شاعران به وفور یافت می‌شود.
اگر سنجند هر سهمی در اسلام
هر آن کو حصه سهمگین تر، حصه من
به غوغای غدیر خم ندیدند
به دست شه چو شاهینم نشیمن
نه با آن خطبه «من کنت مولاه»
علی را برد براعلی و اعلن
علی موسوی گرمارودی
نکته چهارم؛ اکثر شاعران معاصر، غدیرخم را معیار شناخت حق از باطل می‌دانند. زیرا معتقدند که بدون پذیرش غدیر و پذیرش ولایت امام علی نمی‌توان اسلام را دینی کامل دانست:
خطاب کرد رسول خدا خلایق را
چو دید مرغ هما بر سر علی پر زد
نمود روی به سوی مهاجر و انصار
دم از ولایت حیدر مکرر زد
بخواند آیه تبلیغ را به نام علی (ع)
که بر ولایت او مهر حی اکبر زد
پس از سفارش آن شهریار ملک وجود
قدم ز بهر شناساندش فراتر زد
بگفت خصم علی، خصم من است و خدا
از این کلام به قلب عدوش خنجر زد
هنوز بانگ پیامبر به گوش می‌آید
که دم ز مدحت آن میر عدل پرور زد
محب آل علی را ستود پیغمبر
نشان باطل بر دشمن ستمگر زد
کسی که حرز ولای علی به تن دارد
به سینه نقش رهایی ز هول محشر زد
نصرالله مردانی
نکته پنجم؛ ادبیات شیعی به نام علی (ع) عجین و نام آن حضرت با غدیر زیبنده است و هر جایی که نام علی بن ابی طالب در شعر شاعران معاصر می‌آید دنیایی از عشق و مودّت و دلدادگی و اخلاص و فضایل موج می‌زند و ذهن شاعر در بلندترین نقطه لطافت، زیبایی، ظرافت، ارادت و روایح خوش آسمانی به پرواز درمی‌آید و در برابر اوج فرزانگی و بلند مایگی و ولایت علی بن ابی طالب سر تعظیم فرود می‌آید و براساس این محبّت، باعث گردیده است که در دواوین اکثر شاعران معاصر، نام و یاد مولا علی (ع) و توجه ویژه به موضوع حماسه عظیم غدیر، بازتابی ویژه داشته باشد.
و آخرین نکته این که نعمت امامت و ولایت با ارزش ترین گوهری است که خداوند بی همتا به همگان عطا فرموده است و با تمسک به این حبل متین الهی و با پیروی از این شجره طیبه است که سعادت دنیا و خوشبختی اخری فراهم می‌گردد. زیرا در دنیای پر ظلمت و آکنده از ظلم و مکر و زور، تنها چراغی که روشن و تابندگی حقیقی و دائمی دارد، سراج منیر عترت و انوار مشعشع علی (ع) و اولاد اوست که از زندگانی و رفتار و گفتار آن ها می‌توان ظرایف و دقایق ظریف و وزینی یافت.
خجسته باد نام خداوند نیکوترین آفریدگار که تو را آفرید
از تو در شگفت هم نمی‌توان بود
که دیدن بزرگی‌ات را چشم کوچک من بسنده نیست
مورچه نمی‌داند که بر دیواری اهرام می‌گذرد
یا بر خشتی خام
تو آن بلندترین هرمی که فرعون تخیل می‌تواند ساخت
و من آن کوچکترین مور که بلندای نام تو را در چشم نمی‌تواند داشت.
علی موسوی گرمارودی
