مسیر عبور از مدل فروشگاهی به نمایشگاه حرفه ای

روزنامه ایران در گزارشی نوشت:

نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران سال ۱۳۶۶ و در شرایط خاص پس از جنگ تحمیلی، با هدف گسترش فرهنگ کتابخوانی و حمایت از صنعت نشر ایران آغاز به کار کرد. در چهار دهه گذشته، این رویداد هرسال گسترش چشمگیری یافته است. در سال‌های اخیر، در هر دوره به طور تقریبی حدود 2500 ناشر داخلی و بالغ بر ۱۰۰ ناشر خارجی از بیش از 30 کشور جهان در آن شرکت کرده‌اند. آمار بازدیدکنندگان، تهران را در کنار سه نمایشگاه پرمخاطب جهان قرار داده است؛ بر اساس گزارش‌های رسمی، شمار بازدیدکنندگان از این نمایشگاه در سال‌های پیش از کرونا تا 3 میلیون نفر و حتی بیشتر تخمین زده شده است (برخی منابع این رقم را برای دوران پیش از کرونا تا 5 میلیون نفر هم اعلام کرده‌اند). این رقم در میان نمایشگاه‌های کتاب جهان رکوردشکن است. هرچند بنا برآمار منتشر شده از نمایشگاه سال گذشته، تعداد بازدیدکنندگان سی‌وپنجمین دوره نمایشگاه کتاب تهران در مقایسه با دوران گذشته با کاهشی سی- چهل درصدی مواجه شد؛ اتفاقی که برخی آن را در نتیجه گرانی‌های روزافزون، کاهش توان اقتصادی مردم و عده‌ای هم در پی تغییری دانستند که زیست کرونایی ایجاد کرد.

اما آنچه برپایی نمایشگاه کتاب تهران را از جهت ماهیت برپایی‌اش متفاوت می‌سازد آن است که این رویداد بین‌المللی صنعت نشر شکلی فروشگاهی دارد. برخلاف اغلب نمایشگاه‌های بزرگ نشر جهان که به بستر تعاملات صنعت نشر و قراردادهای حرفه‌ای مبدل شده‌اند، در تهران اساساً «فروش مستقیم کتاب به مردم» رخ می‌دهد و ناشران بخش زیادی از فروش سالانه خود را در همین ایام و از پشت غرفه‌ها تأمین می‌کنند. برنامه‌های حمایتی دولت، تخفیف‌های گسترده، حضور بی‌واسطه مخاطب و تنوع ژانر کتاب‌ها، تهران را بدل به یک بازار فصل صنعت نشر ایران کرده است. این مدل درآمدزا، فصلی پررونق برای ناشران و فرصتی برای خریداران کتاب پدید آورده است که در هیچ نمایشگاه بزرگی در جهان مشابه ندارد.

از سویی، هر سال محوری ویژه برای نمایشگاه تعیین می‌شود که از موضوعات گفتمانی تا دعوت از کشورهای میهمان ویژه را دربرمی‌گیرد. سال‌جاری ۱۶۲۶ ناشر داخلی، به‌صورت حضوری و در فضایی به وسعت ۷۵ هزار متر مربع شرکت کرده‌اند.عمده تمرکز ناشران بخش حضوری و مجازی نمایشگاه کتاب تهران همچون سال‌های گذشته بر فروش و عرضه مستقیم کتاب‌ها باقی مانده است.

فرانکفورت، استاندارد طلایی نمایشگاه‌های نشر جهان

نمایشگاه کتاب فرانکفورت در آلمان با حدود ۵۰۰ سال پیشینه، امروزه بزرگ‌ترین پلتفرم صنعت نشر جهان محسوب می‌شود. این نمایشگاه هر سال در ماه اکتبر، با حضور بیش از ۷ هزار ناشر از ۱۰۵ کشور و مساحتی بالغ بر ۴۰۰ هزار مترمربع، پذیرای بیش از ۳۰۰ هزار بازدیدکننده تخصصی و عمومی است.

برخلاف تهران در فرانکفورت فروش مستقیم به عموم ممنوع است و نمایشگاه صرفاً کارکرد شبکه‌سازی، معرفی حرفه‌ای تازه‌های نشر، تبادل قراردادهای کپی‌رایت، حق ترجمه، فروش آثار دیجیتال و تعاملات صنعت نشر را دارد. غرفه‌داران فرانسوی، آمریکایی، آسیایی و عربی، جلسات بی‌وقفه‌ای برای مذاکره و امضای قرارداد برگزار می‌کنند. هرساله حدود ۱۰ هزار روزنامه‌نگار بین‌المللی رویداد فرانکفورت را پوشش می‌دهند و کشور میهمان ویژه، ویترین فرهنگ و ادبیات ملی خویش را در برابر دیدگان جهان قرار می‌دهد.

تفاوت بنیادین فرانکفورت با تهران در هدفمندی نمایشگاه نهفته است. ناشران ایرانی چند سالی است که امکان حضور نظام‌مند در این رویداد را یافته‌اند، هرچند که بازار خرید و فروش مستقیم کتاب در آن تعریف نشده است؛ قراردادهای نشر، نشست‌های تخصصی و جایزه‌های ادبی نقش اصلی را دارند. نکته قابل توجه آنکه کم‌وکیف و حتی زمان برپایی این قراردادها، حداقل از شش ماه قبل تنظیم می‌شود، درست برخلاف تصمیم‌های اغلب دقیقه نودی در برپایی نمایشگاه کتاب تهران. در این بین سهم تعاملات تجاری و تعداد تفاهمنامه‌ها و سفارشات بیش از هر شاخص دیگری مورد توجه است؛ مواردی که فرانکفورت را به استاندارد طلایی تعاملات صنعت نشر جهان بدل ساخته است.

بلونیا، صحنه خلاقیت کودکانه

نمایشگاه کتاب کودک و نوجوان بلونیا در ایتالیا، از سال ۱۹۶۳ هرسال برگزار می‌شود و بزرگ‌ترین رویداد تخصصی ادبیات کودک و نوجوان جهان است. این نمایشگاه با قریب به ۱۵۰۰ ناشر از حدود 100 کشور، توجه ویژه‌ای به حقوق مؤلفان، تصویرگران و مروجان ادبیات کودک دارد.

در بلونیا برخلاف تهران، با حضور صدها کارگزار حرفه‌ای نشر، تمرکز اصلی بر معرفی دستاوردهای تصویرگران و نویسندگان کودک، برگزاری رقابت‌های بین‌المللی تصویرگری، عقد قراردادهای ترجمه، اعطای جایزه و معرفی آثار نوآورانه است. در این نمایشگاه هیچ فروشگاه کتابی وجود ندارد و در عوض سالن‌های گفت‌وگو، نشست‌های تخصصی، ورک‌شاپ‌های روزآمد و سالن‌های نمایش تصویرگری فعال است. حضور نمایندگان نشر ایران نیز طی سال‌های اخیر در این نمایشگاه رشد چشمگیری داشته است و حتی تصویرگران ایرانی در جوایز برتر این نمایشگاه حضور پررنگی یافته‌اند. اما همچنان سهم ایران از قراردادهای تخصصی و صادرات آثار به بازارهای جهانی پایین است. بلونیا ساختاری کاملاً متفاوت و حرفه‌ای نسبت به نمایشگاه فروش‌محور تهران دارد و مرجع اصلی کارگزاران غربی برای شناخت استعدادهای جهان کودک محسوب می‌شود.

لندن، پل ارتباطی بازارهای جهانی نشر

نمایشگاه کتاب لندن، از سال ۱۹۷۱ برگزار می‌شود که یکی از مهم‌ترین رویدادهای صنعت نشر جهان محسوب می‌شود؛ هرسال ۲۵ هزار شرکت‌کننده حرفه‌ای از حدود ۱۲۰ کشور در فضایی نزدیک به ۵۵ هزار مترمربع گردهم می‌آیند تا درباره حقوق نشر، ترجمه، چاپ دیجیتال، توسعه بازارهای نوظهور و همکاری با کارگزاران ادبی بحث و گفت‌وگو کنند.

در لندن، هیچ‌گونه فروش مستقیم کتاب به بازدیدکنندگان وجود ندارد؛ این رویداد تخصصی، محفلی برای شبکه‌سازی جهانی و انعقاد قراردادهای ادبی است. «Country Market Focus» (کشور یا بازار هدف هر سال) مفهومی است که فرصت نمایش پررنگ به یک بازار خاص ادبی می‌دهد و در سال‌های اخیر ناشران ایرانی و منطقه‌ای در قالب میهمان یا غرفه مستقل در آن حضور یافته‌اند. برنامه‌های آموزشی، سمینارها و نشست‌های تخصصی مرتبط با نشر نیز جزو شبکه اصلی خدمات نمایشگاه است.

تفاوت لندن و تهران، فراتر از منظر حرفه‌ای است؛ به اذعان برخی اهالی نشر، نمایشگاه کتاب لندن بستری برای اتصال جهان شرق و غرب از دریچه صنعت نشر است چراکه عمدتاً توسط مدیران انتشارات، آژانس‌های ادبی، کارگزاران ترجمه و حقوق نشر اداره می‌شود. این نمایشگاه بیش از آنکه دروازه‌ای برای کتابفروشی باشد، یک پل ارتباطی برای اقتصاد نشر جهان است.

مقایسه ابعاد عددی و ساختاری ترازوی عملکرد نمایشگاه‌ها

اگر بخواهیم نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران را با فرانکفورت، بلونیا و لندن از جنبه‌های «وسعت»، «تعداد ناشران»، «سطح بین‌المللی»، «مخاطب»، «ساختار و شکل برگزاری»، «چرخش مالی» و «تأثیرگذاری» مقایسه کنیم، به این موارد می‌رسیم:

وسعت و فضای نمایشگاهی

فرانکفورت با بیش از ۴۰۰ هزار مترمربع بزرگ‌ترین فضای نمایشگاهی را دارد. لندن با ۵۵ هزار مترمربع و بلونیا با کمتر از ۷۰ هزار مترمربع و نمایشگاه تهران - در برخی سال‌ها تا 90 هزار مترمربع - قرار می‌گیرند. از این لحاظ، تهران پس از فرانکفورت، گسترده‌ترین نمایشگاه به شمار می‌آید.

تعداد ناشران و تنوع بین‌المللی

در فرانکفورت، بیش از 7هزار ناشر از ۱۰۵ کشور حضور دارند. لندن بیش از 25 هزار ناشر و شرکت کننده حرفه‌ای از ۱۲۰ کشور و بلونیا حدود ۱۵۰۰ ناشر (عمدتاً حوزه کودک) دارد. در تهران عموماً ۲ تا ۳ هزار ناشر ایرانی و تنها حدود ۱۰۰ ناشر خارجی از حدود از 30 کشور حضور دارند.

میزان مشارکت بین‌المللی و تعاملات حرفه‌ای

در فرانکفورت، لندن و بلونیا محور فعالیت‌ها بر تعاملات حرفه‌ای، مذاکره درباره ترجمه و قراردادهای چاپ یا پخش متمرکز است؛ بیشتر ناشران از سراسر جهان بدون تمرکز بر فروش، مذاکرات حرفه‌ای را پی می‌گیرند. در تهران، گستره روابط حرفه‌ای، محدود و اغلب معطوف به منطقه و متمرکز به فروش و رویدادهای جنبی رایگان محدود مانده است.

سطح تخصصی بودن رویداد

در ‌نمایشگاه‌های خارجی یاد شده کتاب، محور جلسات و برنامه‌های اصلی بر پژوهش، حقوق نشر، دیجیتال‌سازی، معرفی فناوری و نوآوری، نشست‌های نویسندگان و معرفی آثار متمرکز است، در حالی که تهران، اغلب به عرضه و فروش کتاب می‌پردازد. رویدادهایی چون کتاب‌امضا، نشست‌های نقد و کارگاه‌های محدود ادبی هم بیشتر در زمره برنامه‌های جنبی قرار دارند یا حتی چهره تبلیغاتی پیدا می‌کنند.

مخاطبان و گروه‌های هدف

در فرانکفورت و لندن، بازدیدکنندگان عمدتاً حرفه‌ای‌اند؛ روزهای محدودی برای حضور عمومی تعریف شده است. در بلونیا نیز جمعیت مخاطب بیشتر فعالان حوزه کودک‌اند. اما در نمایشگاه کتاب تهران بخش قابل توجهی از جمعیت بازدیدکننده را مردم علاقه‌مند، به خصوص دانش‌آموزان و خانواده‌ها تشکیل می‌دهند که برای خرید کتاب، آن هم با بهره‌مندی از تخفیف‌ها آمده‌اند.

چرخش مالی و ارزآوری

در فرانکفورت و لندن، عمده درآمد و سودآوری از محل قراردادهای تجاری، فروش حقوق ترجمه، اعطای لایسنس (مجوز نشر/ترجمه) و توسعه تعاملات بین‌المللی است. سودآوری نمایشگاه بلونیا بر خرید و فروش کپی‌رایت و هم برای محصولات مشتق شده مانند فیلم یا سریال‌های انیمیشن است.در تهران، درآمد اصلی از فروش مستقیم کتاب طی روزهای نمایشگاه و اغلب با اعطای یارانه‌های دولتی، به خصوص از طریق بن‌کارت‌های سازمانی، دانشجویی و دانش‌آموزی است.

چشم‌انداز و چالش‌های پیش‌روی نمایشگاه کتاب تهران

نمایشگاه کتاب تهران با وجود موفقیت در جذب جمعیت انبوه، دچار چالش‌های ساختاری است. در مدل فعلی، تمرکز بر فروش به مخاطب عام سبب شده ناشران، تقویم چاپ سالانه خود را براساس نمایشگاه تنظیم کنند؛ در نتیجه بازار فروش کتاب طی دیگر ماه‌ها افت قابل توجهی دارد. همه ساله ناشران شمار عمده چاپ‌های جدید را به فصل نمایشگاه می‌سپارند تا در روزهای برگزاری با تخفیف‌های قابل توجه، بیشترین گردش مالی سال را رقم بزنند، اما پس از پایان نمایشگاه، اغلب شاهد رکود فروش هستیم. حضور محدود ناشران با استاندارد بین‌المللی، کم‌توجهی به مذاکره بر سر حقوق نشر و نبود پلتفرم جدی برای تعامل با ناشران جهانی از جمله معضلات ساختاری نمایشگاه تهران است. با اینکه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تلاش‌هایی برای ایجاد سالن حرفه‌ای انجام داده، اما تا تحقق مدل حرفه‌ای مانند فرانکفورت راه درازی باقی مانده است. در نقطه مقابل، موفقیت رویدادهایی چون بلونیا، فرانکفورت و لندن، الگویی کاربردی را پیش‌روی مدیران صنعت نشر ایران قرار داده است.‌گذار از مدل فروشگاهی به «نمایشگاه حرفه‌ای» نیازمند فرهنگ‌سازی، توسعه آژانس‌های ادبی، افزایش نقش قراردادهای ترجمه، ارتقای سطح تعاملات، ورود فناوری‌های جدید و سرمایه‌گذاری برای گفت‌وگوی جهانی است.

همچنان دور از استانداردهای جهانی

نمایشگاه کتاب تهران به‌عنوان مهم‌ترین رویداد فرهنگی کشور و یکی از پرجمعیت‌ترین گردهمایی‌های کتاب در دنیاست که تاکنون کارکردش بیشتر تأمین‌کننده نیاز اقتصادی نشر ایران بوده تا پایگاهی برای تعاملات حرفه‌ای بین‌المللی. تهران اگرچه قلب نشر ایران و مرکز دانش‌آموزان و خانواده‌های ایرانی است، اما در ترازوی جهانی، همچنان با نمایشگاه‌هایی مانند فرانکفورت، لندن و بلونیا که هرکدام به نوعی پایگاه استانداردهای جهانی هستند، تفاوت جدی دارد. مسیر حرفه‌ای شدن برگزاری نمایشگاه تهران، با رعایت اصول نمایشگاهی جهان، گسترش ارتباطات با آژانس‌ها و ناشران خارجی، تمرکز بر توسعه حقوق نشر، ارتقای نقش سازمان‌های فعال نشر و افزایش سهم قراردادهای ترجمه، هموار می شود. این موارد می توانند تهران را به‌تدریج ‌در جایگاه رقابتی جهان قرار دهند و ایران را به بخشی جدی از صنعت جهانی نشر بدل کنند، البته دراین بین نباید تأثیر موانعی همچون نپیوستن ایران به کنوانسیون جهانی برن(معاهده مشهور به کپی رایت) و سنگینی سایه تحریم‌ها را در برپایی و کارکردهای نمایشگاه کتاب تهران فراموش کرد.