پیش به سوی تغییر توازن در قفقاز

محمود شوری، کارشناس مسائل آسیا، در گفت‌وگو با «روزنامه ایران» از اسفر رئیس‌جمهوری ایران به باکو گفته است:

سفر رئیس جمهوری به باکو در پی بروز تلاش‌هایی برای عبور از  اختلافات ایران و آذربایجان در حوزه‌های سیاسی و امنیتی و ژئوپلیتیکی صورت می‌گیرد. از این منظر انجام این سفر در چه زمینه‌هایی حائز اهمیت است؟

سفر رئیس‌جمهوری به باکو در زمانی حساس انجام می‌شود، زمانی که تلاش‌هایی برای عبور از اختلافات دیرینه میان ایران و جمهوری آذربایجان در حال شکل‌گیری است. بنابراین این سفر، از منظرهای مختلف سیاسی، امنیتی و ژئوپلیتیکی اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده است. در سال‌های اخیر، روابط تهران و باکو با تنش‌های متعددی همراه بوده و اقدامات هر دو طرف به ‌نوعی به تشدید این تنش‌ها منجر شده است. دو کشور با وجود پیوندهای عمیق فرهنگی و تاریخی، نتوانسته‌اند روابطی متعادل و پایدار برقرار کنند.

از نگاه ایران، روابط با جمهوری آذربایجان پس از فروپاشی شوروی همواره برپایه همکاری بوده است و تلاش شده تا روابط با این کشور به‌ صورت متوازن و فارغ از تحولات منطقه‌ای تعریف شود. با این حال، برخی رخدادها در سال‌های اخیر به‌ویژه در زمینه‌های ژئوپلیتیکی و امنیتی باعث افزایش تنش‌ها شده است. در این شرایط، سفر رئیس‌جمهوری به باکو می‌تواند فرصتی طلایی باشد تا دو کشور به بازسازی روابط خود پرداخته و از این مرحله تنش‌زا عبور کنند. ایران به همکاری با جمهوری آذربایجان نیاز دارد و این نیاز متقابل است. دولت چهاردهم به‌نظر می‌رسد در تلاش است تا از این فرصت برای تغییر مسیر استفاده کند و روابط تهران و باکو را وارد فازی جدید و سازنده کند. این سفر می‌تواند نقطه عطفی در روابط دو کشور باشد، اگر بتواند به‌طور مؤثر به تنش‌ها پایان دهد و زمینه‌های همکاری‌های مشترک را تقویت کند.

حضور آقای پزشکیان در باکو در زمانی حساس انجام می‌شود که اختلافات ژئوپلیتیکی میان ایران و جمهوری آذربایجان، به‌‌ویژه در منطقه قفقاز جنوبی، به مسأله‌ای پیچیده تبدیل شده است. این اختلافات به‌ویژه با تحولات اخیر در منطقه شدت یافته و سؤالی اساسی را مطرح کرده است: آیا این سفر می‌تواند نقطه شروعی برای عبور از این اختلافات ژئوپلیتیکی باشد؟

یکی از موضوعات کلیدی که در این زمینه مطرح است، بحث احداث دالان موسوم به «زنگزور» است. هرچند اظهارات ضد و نقیضی در این‌باره وجود دارد، اما نگرانی‌ها همچنان پابرجاست. منطقه سیونیک، یا همان زنگزور، به طول ۴۰ تا ۵۰ کیلومتر است و برخی تحلیلگران بر این باورند که در صورت حضور ارتش‌های جمهوری آذربایجان و نخجوان در این منطقه، تصرف آن ظرف یک روز ممکن خواهد بود. این ملاحظه از سوی ایران وجود دارد که جمهوری آذربایجان به ‌تدریج ایجاد دالان «زنگزور غربی» و «زنگزور شرقی» را جا بیندازد و این مناطق را به‌ طور رسمی به عنوان بخشی از خاک خود اعلام کند. این درحالی است که ایران از اتصال خطوط ارتباطی و مواصلاتی در منطقه حمایت می‌کند و مشکلی با این امر ندارد، اما این اتصال نباید تحت عنوان کریدور زنگزور باشد. ایران به‌ ویژه بر این نکته تأکید دارد که در توافق آتش‌بس ۲۰۲۰ قره ‌باغ، هیچ‌گونه اشاره‌ای به این کریدور نشده و آن را نمی‌پذیرد. اما در ساحت رسمی، جمهوری آذربایجان اعلام کرده که به مرزهای بین‌المللی متعهد است و در تلاش است تا اختلافات خود را با ارمنستان حل ‌و فصل کند.

آیا سفر رئیس‌جمهوری به باکو می‌تواند نقشه راهی برای تقویت همکاری‌های ترانزیتی و زیرساخت‌های حمل ‌و نقل ترسیم کند؟

متأسفانه در سال‌های گذشته، اختلافات میان ایران و جمهوری آذربایجان تأثیر منفی زیادی بر همکاری‌های اقتصادی دو کشور داشته و به‌ویژه در زمینه حمل‌ونقل، شرایط برای ترانزیت کالا از طریق جمهوری آذربایجان برای ایران به ‌شدت پیچیده و دشوار شده بود. این تنش‌ها حتی باعث شده بود که تعامل اقتصادی با خود جمهوری آذربایجان نیز با مشکلات قابل توجهی مواجه شود. یکی از مسائل کلیدی که انتظار می‌رود در سفر رئیس‌جمهوری ایران به باکو مورد مذاکره و رایزنی قرار گیرد، تسریع و هماهنگی در روند اجرایی شدن «کریدور ارس» است. در صورت اجرایی شدن این کریدور استراتژیک، علاوه بر افزایش مزیت ترانزیتی ایران در منطقه، نواحی مرزی نیز می‌توانند از مزایای راه‌اندازی این کریدور بهره‌مند شوند. این پروژه موجب رونق تجارت و ترانزیت در مناطق مرزی خواهد شد. یکی دیگر از موضوعات مهم در بخش ترانزیت، موضوع راه ‌آهن و حمل ‌ونقل ریلی میان ایران و جمهوری آذربایجان است. اختلافات آذربایجان و ارمنستان، عدم امضای موافقتنامه صلح میان دو کشور، تنش‌ها و اختلافات مرزی و به ‌ویژه طرح موضوع کریدور زنگزور از سوی جمهوری آذربایجان، باعث شده که طرح احیای مسیرهای ریلی در جنوب قفقاز هنوز اجرایی نشود.  جمهوری آذربایجان در کریدور ترانزیتی شمال-جنوب، به‌عنوان مسیر اصلی ترانزیت و تجارت ایران با دو عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا، یعنی فدراسیون روسیه و بلاروس، مطرح است. سفر آقای پزشکیان به باکو می‌تواند به‌عنوان تسهیل‌کننده اجرای «موافقتنامه تجارت آزاد» ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا عمل کند. بخشی از این موافقتنامه بر اجرای پروژه ترانزیتی شمال-جنوب تأکید دارد. فعال شدن این کریدور، حداقل در بخش غربی آن، نیازمند همکاری نزدیک ایران و آذربایجان است. این درحالی است که مرزهای زمینی دو کشور که به دلیل وضعیت ویژه رژیم قرنطینه و مقابله با ویروس کرونا بسته شده بود، همچنان به ‌طور موقت مسدود هستند. این تصمیم تأثیرات منفی زیادی بر رفت‌ و آمد شهروندان دو کشور، توسعه پایانه‌های مرزی، رشد گردشگری و رونق بازارچه‌های مرزی داشته است. با توجه به اینکه محدودیت‌های مربوط به کرونا دیگر موضوعیت ندارد، انتظار می‌رود که در سفر رئیس‌جمهوری ایران به باکو، موضوع بازگشایی مرزهای زمینی پس از سال‌ها مورد توجه قرار گیرد.

آیا سفر پزشکیان به باکو می‌تواند نفوذ امنیتی و اطلاعاتی اسرائیل در قفقاز جنوبی را به چالش بکشد یا مقدمه چرخشی استراتژیک در قفقاز به زیان اسرائیل باشد؟

جمهوری آذربایجان باید راهبردهای سیاسی و امنیتی خود را بر اساس منافع ملی خود تعریف کند و نه بر اساس روابطش با سایر بازیگران، از جمله رژیم صهیونیستی. ایران همواره نگرانی‌هایی در مورد استفاده احتمالی از خاک جمهوری آذربایجان به‌عنوان پایگاهی برای دشمنی علیه خود داشته است. این نگرانی‌ها در حالی ادامه دارد که رابطه ایران و آذربایجان در سال‌های اخیر به‌طور نسبی دچار فاصله شده است و دشمنان ایران از این شکاف‌ها برای نفوذ و تأثیرگذاری استفاده کرده‌اند. ایران معتقد است که هرچه این شکاف میان تهران و باکو کم‌ رنگ‌تر شود، نگرانی‌های امنیتی کاهش خواهد یافت.

این سفر می‌تواند فرصتی باشد تا ایران و آذربایجان در مورد راهبردهای امنیتی مشترک مذاکره کنند و در جهت کاهش تنش‌ها و نگرانی‌های متقابل گام بردارند. اگر این فاصله‌ها از بین بروند، ایران امیدوار است که آذربایجان دغدغه‌های امنیتی آن را در نظر بگیرد و مانع از اقدامات تهدیدآمیز در خاک خود شود.