جهش جهانی عربستان با اصلاحات از بالا بن سلمان
عربستان در ادامه سیاست‌های اصلاحاتی خود در میان انتقادهای فراوان جامعه سنتی این کشور جدیدترین اصلاحات بنیادین و اعتقادی را کلید زد؛ بر مبنای قانون جدید محمدبن سلمان خرید و فروش و سرو نوشیدنی‌های الکلی به طور محدود در عربستان آزاد شد.
براساس قانون جدیدی که از سال 2026 اجرایی خواهد شد خرید و فروش نوشیدنی‌های الکلی در 600 مکان گردشگری مشخص شده در عربستان آزاد خواهد بود. این قانون تأکید می‌کند، استفاده از نوشیدنی‌های الکلی همچنان در مکان‌های عمومی، خانه‌ها، فروشگاه‌ها و اماکن پر تردد ممنوع خواهد بود.
ملک عبدالله، آغازگر روند اصلاحات
گام‌های اولیه آنچه اکنون در عربستان کلید خورده است یک سال پیش یعنی زمان شنیده شدن نخستین زمزمه‌ها از آزاد شدن محدود نوشیدنی‌های الکلی برداشته شد. اما درواقع نه فقط فروش نوشیدنی‌های الکلی که همه اصلاحاتی که اکنون به نام طرح چشم‌انداز 2030 محمدبن سلمان شناخته می‌شود، حاصل بازنگری‌های حاکمیت عربستان در سیاست خارجی خود است.
نگاهی به وقایع یک دو دهه اخیر عربستان نشان می‌دهد، حاکمیت این کشور از آغاز سلطنت ملک عبدالله در سال 2005 بود که تصمیم به ایجاد اصلاحات در جامعه سنتی خود گرفت تا از نقد همیشگی ناظران جهانی که عربستان را کشوری بنیادگرا می‌دانستند، رها شود.
اصلاحات از بالا
این تصمیم در شرایطی گرفته شد که هرچند قشر روشنفکر عربستان خواهان برخی اصلاحات بودند اما اغلب مردم باتوجه به تفکرات سنتی خود بی‌توجه به کاستی‌های موجود بودند و طبیعتاً اعتراضی هم به وضع موجود نداشتند. در خارج از عربستان نیز هرچند انتقادها به ریاض بسیار بود اما در حدی نبودند که بتوان از آنها به عنوان عامل فشاری علیه حاکمیت برای ایجاد اصلاحات یاد کرد.
به این ترتیب بود که روند اصلاحات بالا به پایین عربستان با فرمان ملک عبدالله برای اعطای حق رای و همین طور حق شرکت در بازی‌های المپیک به زنان آغاز شد اما باتوجه به انتقادهای فراوان داخلی در همین حد و البته اعطای حقوقی اندک به شیعیان عربستان باقی ماند. با این حال تفکر اصلاحات در طبقه حاکمیتی عربستان همچنان وجود داشت.
تاثیر نسل زد بر قدرت گیری بن سلمان
بعد از درگذشت ملک عبدالله، ملک سلمان در حالی بر جای او بر تخت سلطنت نشست که عربستان وضعیت اقتصادی خوشایندی نداشت و در پی سقوط بهای نفت (به عنوان منبع اصلی درآمد این کشور) در سال های 2014و2015 که باعث شد متحمل کسری بودجه بزرگی شود، قادر به پاسخگویی به نیازهای اشتغال و معیشت جمعیت رو به رشد جوانان خود نبود. طبقه حاکمیت برای رفع این مشکل، چاره را در قدرت دادن به محمد بن سلمان دید.
بن‌سلمان از چند ویژگی بارز برخوردار بود که می‌توانست به اصلاحاتی که حاکمیت عربستان برای تغییر وجهه جهانی‌اش، خود را نیازمند آن می‌دید، ادامه دهد. او جوان و خوش چهره بود و می‌توانست قدرت تأثیرگذاری بالایی بین نسل زد عربستان داشته باشد. نسل زدی که خواهان اشتغال بود و با گسترش فناوری‌های روز با جامعه مدرن غربی آشنا شده بود و همین باعث می‌شد حاکمیت عربستان امیدوار باشد، با ایجاد اصلاحات مخالفت نکند. کما اینکه اکنون نیز شاهد حمایت بی‌چون چرای این نسل از ولیعهد عربستان هستیم. بن‌سلمان همچین درس خوانده غرب بود و بخوبی با تفکر غربی آشنایی داشت و می‌توانست نظر و نگاه آنها را نیز به این کشور تغییر دهد.
تأثیر نسل زد بر قدرت‌گیری بن سلمان
محمدبن سلمان که با پشتیبانی طبقه حاکمیت، شجاعت و اراده مبارزه برای اصلاحات را داشت بعد از کسب عنوان ولیعهدی عربستان، سند چشم انداز 2030 را تدوین و سال 2016 آن را اعلام کرد. سندی که وعده ایجاد تحول اقتصادی می‌داد و اساسنامه اصلاحاتی است که در نزدیک به یک دهه گذشته در این کشور رقم خورده است و تا سال 2030 نیز ادامه خواهد داشت.
بن‌سلمان برای ایجاد اصلاحات مورد نظر ابتدا به جنگ آن دست از طبقه حاکمیت که اغلب از خانواده آل سعود بودند و او آنها را سد راه خود می‌دید، رفت و طی سال 2017 با زندانی کردن آنها در هتلی مجلل و گرفتن بخشی از دارایی‌های‌شان، آنان را برای همیشه ساکت کرد.
نیمه سال 2018 اولین اصلاحات جنجالی محمدبن سلمان با اعطای حق رانندگی به زنان رقم خورد. اصلاحاتی که خشم مفتی‌ها یا به عبارتی روحانیون افراطی را برانگیخت؛ همان طبقه‌ای که هنوز هم هرچند بدلیل فضای اقتدارگرایانه‌ای که بن سلمان ایجاد کرده بطور علنی به شخص او انتقاد نمی‌کنند اما اصلاحات او را در سخنرانی‌های خود در مراسم و مناسک مذهبی به نقد می‌کشند.
قتل خاشقجی، انگیزه‌ای جدید برای اصلاحات
در همین ایام بود که قتل جمال خاشقجی در کنسولگری عربستان در استانبول رخ داد. این قتل نگاه منفی جهانی به عربستان را منفی‌تر از قبل کرد. طبقه حاکمیت که احساس می‌کرد با وجود پول فراوان جایگاه جهانی قابل توجهی ندارد، عزم راسخ‌تری برای اصلاحات پیدا کرد.
بنابراین با وجود انتقادهای فراوان جامعه سنتی فرمان اعطای حق سفر به زنان بدون رضایت و همراهی قیم را صادر کرد و به زنان اجازه اشتغال نیز داد. زیرا طبق سند چشم انداز 2030 که بر ایجاد تحول اقتصادی در عربستان تا سال 2030 تأکید می‌کند، جامعه این کشور نیازمند مساعدت همه اقشار جامعه برای رسیدن به چنین تحولی است و طبیعتاً زنان نیز که نیمی از جامعه را تشکیل می‌دهند باید نقش خود را در این زمینه ایفا کنند.
اکنون نیز آزاد کردن خرید و فروش نوشیدنی‌های الکلی در ادامه همین اصلاحات و با نگاه به میزبانی عربستان برای اکسپوی 2030 و جام جهانی 2034 و همچنین توجه به رشد گردشگری و دور شدن از اقتصادی که بر پایه نفت و گاز باشد، انجام شده است.
اصلاحات در سیاست خارجی
طبقه حاکمیت عربستان که بن‌سلمان نماینده آن است در این مدت اصلاحات اجتماعی را با اصلاحاتی در زمینه سیاست‌خارجی همراه کرد و از جمله فتیله جنگ یمن را که در کنار ناتوانی برای اداره آن باعث انتقادهای بسیاری در جهان شده بود، پایین کشید. روابط با ایران را با میانجیگری چین اصلاح کرد و در نهایت خود را کشوری میانه‌رو معرفی کرد که حتی قادر به میانجیگری بین کشورهای متخاصمی مانند روسیه و اوکراین است.
عربستانی که کشوری سنتی تلقی می‌شد اکنون پس از نزدیک به یک دهه پیگیری مداوم اصلاحات به کشوری قابل احترام در مسیر پیشرفت و بازیگر تاثیرگذار در بحران‌های منطقه‌ای و جهانی تبدیل شده و البته برای کسب این دستاوردهای سترگ، بهای سنگین اصلاحات از بالا و عبور از تتدروها را به جان خریده است.
